فهرست مطالب
جبر و تفویض و اختیار
در لغت
جبر: مجبورکردن فردی به انجام کاری به‌طوری که سرپیچی از آن برایش ممکن نباشد.
تفویض: واگذارکردن، اختیاردادن
اختیار: حقّ انتخاب دادن، آزادگذاشتن در انتخاب.
در اصطلاح
جبر: اینکه خداوند بندگانش را به خوبی‌ها و بدی‌ها مجبور نماید، به‌گونه‌ای که نتوانند تخلف نمایند. اشاعره سرنوشت انسان را از پیش تعیین‌شده می‌دانند.
تفویض: خداوند امور را به بندگانش واگذار کرده و خود، قدرتی بر افعال خویش ندارد. معتزله قائل به این نظریه هستند.
اختیار: خداوند با واسطۀ انبیا و امامان بشر را مکلف به برخی اوامر و نواهی ساخته و به او حقّ انتخاب داده که در چه مسیری گام بردارد.
قضا و قدر
برخی از معانی قضا
- داوری: إِنَّ رَبَّکَ یَقْضی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ
- آگاه‌کردن: وَ قَضَیْنا إِلَیْهِ ذلِکَ الْأَمْرَ أَنَّ دابِرَ هؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحینَ
- واجب‌کردن، فرمان‌دادن: وَ قَضى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً
برخی از معانی قَدَرَ
- قدرت یافت: أَ وَ لَیْسَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ
- در تنگنا قرار داد: قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ
برخی از معانی قَدَّرَ
- حکم‌کردن: فَأَنْجَیْناهُ (لوط) وَ أَهْلَهُ إِلاَّ امْرَأَتَهُ قَدَّرْناها مِنَ الْغابِرینَ
- مداراکردن: أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ
برخی معانی قَدَرْ
- کمّیّت، مقدار، اندازه: وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ
- زمان و مکان: ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَهً فی قَرارٍ مَکینٍ / إِلى قَدَرٍ مَعْلُومٍ
- حکم قطعی و نافذ: وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً، فرمان خدا قطعی و نافذشدنی است.
سؤال مرد عراقی از کیفیت خروج بر اهل شام
دَخَلَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ عَلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع، فَقَالَ: أَخْبِرْنَا عَنْ خُرُوجِنَا إِلَى أَهْلِ الشَّامِ أَ بِقَضَاءٍ مِنَ اللَّهِ وَ قَدَرٍ؟
فَقَالَ لَهُ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع: أَجَلْ یَا شَیْخُ، فَوَ اللَّهِ مَا عَلَوْتُمْ تَلْعَهً وَ لَا هَبَطْتُمْ بَطْنَ وَادٍ إِلَّا بِقَضَاءٍ مِنَ اللَّهِ وَ قَدَرٍ.
فَقَالَ الشَّیْخُ: عِنْدَ اللَّهِ أَحْتَسِبُ عَنَائِی یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ.
فَقَالَ: مَهْلًا یَا شَیْخُ، لَعَلَّکَ تَظُنُّ قَضَاءً حَتْماً وَ قَدَراً لَازِماً، لَوْ کَانَ کَذَلِکَ لَبَطَلَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ وَ الْأَمْرُ وَ النَّهْیُ وَ الزَّجْرُ وَ لَسَقَطَ مَعْنَى الْوَعِیدِ وَ الْوَعْدِ وَ لَمْ یَکُنْ عَلَى مُسِیءٍ لَائِمَهٌ وَ لَا لِمُحْسِنٍ مَحْمِدَهٌ وَ لَکَانَ الْمُحْسِنُ أَوْلَى بِاللَّائِمَهِ مِنَ الْمُذْنِبِ وَ الْمُذْنِبُ أَوْلَى بِالْإِحْسَانِ مِنَ الْمُحْسِنِ، تِلْکَ مَقَالَهُ عَبَدَهِ الْأَوْثَانِ وَ خُصَمَاءِ الرَّحْمَنِ وَ قَدَرِیَّهِ هَذِهِ الْأُمَّهِ وَ مَجُوسِهَا.
یَا شَیْخُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ کَلَّفَ تَخْیِیراً وَ نَهَى تَحْذِیراً وَ أَعْطَى عَلَى الْقَلِیلِ کَثِیراً وَ لَمْ یُعْصَ مَغْلُوباً وَ لَمْ یُطَعْ مُکْرِهاً وَ لَمْ یَخْلُقِ السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما باطِلًا، ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا، فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ.
قَالَ: فَنَهَضَ الشَّیْخُ وَ هُوَ یَقُولُ:
أَنْتَ الْإِمَامُ الَّذِی نَرْجُو بِطَاعَتِهِ ***** یَوْمَ النَّجَاهِ مِنَ الرَّحْمَنِ غُفْرَاناً
أَوْضَحْتَ مِنْ دِینِنَا مَا کَانَ مُلْتَبِساً ***** جَزَاکَ رَبُّکَ عَنَّا فِیهِ إِحْسَانا
توحید صدوق، ص۳۸۰
سه دیدگاه از مردم دربارۀ قدر
امام صادق علیه‌السلام فرمودند: إِنَّ النَّاسَ فِی الْقَدَرِ عَلَى ثَلَاثَهِ أَوْجُهٍ:
- رَجُلٌ یَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَجْبَرَ النَّاسَ عَلَى الْمَعَاصِی؛ فَهَذَا قَدْ ظَلَمَ اللَّهَ فِی حُکْمِهِ، فَهُوَ کَافِرٌ؛
- وَ رَجُلٌ یَزْعُمُ أَنَّ الْأَمْرَ مُفَوَّضٌ إِلَیْهِمْ؛ فَهَذَا قَدْ أَوْهَنَ اللَّهَ فِی سُلْطَانِهِ، فَهُوَ کَافِرٌ؛
- وَ رَجُلٌ یَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ کَلَّفَ الْعِبَادَ مَا یُطِیقُونَ وَ لَمْ یُکَلِّفْهُمْ مَا لَا یُطِیقُونَ وَ إِذَا أَحْسَنَ حَمِدَ اللَّهَ وَ إِذَا أَسَاءَ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ، فَهَذَا مُسْلِمٌ بَالِغٌ (به‌حق‌رسیده).
توحید صدوق، ص۳۶۰
امر بین الامرین
امام صادق علیه‌السلام: لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِیضَ وَ لَکِنْ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ.
قَالَ: قُلْتُ: وَ مَا أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ؟
قَالَ: مَثَلُ ذَلِکَ رَجُلٌ رَأَیْتَهُ عَلَى مَعْصِیَهٍ فَنَهَیْتَهُ فَلَمْ یَنْتَهِ فَتَرَکْتَهُ فَفَعَلَ تِلْکَ الْمَعْصِیَهَ، فَلَیْسَ حَیْثُ لَمْ یَقْبَلْ مِنْکَ فَتَرَکْتَهُ کُنْتَ أَنْتَ الَّذِی أَمَرْتَهُ بِالْمَعْصِیَهِ. الکافی، ج۱، ص۱۶۰
دیدگاه صحیح در مسألۀ جبر و تفویض از قول امام رضا علیه‌السلام
احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی به امام رضا عرض کرد: إِنَّ أَصْحَابَنَا بَعْضُهُمْ یَقُولُونَ بِالْجَبْرِ وَ بَعْضُهُمْ بِالاسْتِطَاعَهِ.
حضرت فرمودند: اکْتُبْ، قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى: یَا ابْنَ آدَمَ بِمَشِیَّتِی کُنْتَ أَنْتَ الَّذِی تَشَاءُ لِنَفْسِکَ مَا تَشَاءُ وَ بِقُوَّتِی أَدَّیْتَ إِلَیَّ فَرَائِضِی وَ بِنِعْمَتِی قَوِیتَ عَلَى مَعْصِیَتِی جَعَلْتُکَ سَمِیعاً بَصِیراً قَوِیّاً، ما أَصابَکَ مِنْ حَسَنَهٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَهٍ فَمِنْ نَفْسِکَ، وَ ذَلِکَ أَنَا أَوْلَى بِحَسَنَاتِکَ مِنْکَ وَ أَنْتَ أَوْلَى بِسَیِّئَاتِکَ مِنِّی، وَ ذَلِکَ أَنِّی لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ قَدْ نَظَمْتُ لَکَ کُلَّ شَیْءٍ تُرِیدُ.
توحید صدوق، ص۳۳۸
منبع: کتاب جبر و تفویض علامه سید مرتضی عسکری
۹۳۱۱۲۳
۰ دیدگاه