یکی از احادیث معروف، حدیث ترحم است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «مَنْ لَا يَرْحَمْ لَا يُرْحَمْ» الفقیه، ج۴، ص۳۸۰
فهرست مطالب
نقل‌های مختلف حدیث ترحّم
این حدیث در برخی منابع (مثل من لا یحضره الفقیه) به‌تنهایی نقل شده و در برخی کتب، در ذیل یک قضیه و واقعه، به‌عنوان علت مطرح شده است؛ مانند نمونه‌های زیر:
حدیث ترحم در جمع بین دو نماز
أَنَّ النَّبِيَّ ص كَانَ فِي اللَّيْلَةِ الْمَطِيرَةِ يُؤَخِّرُ مِنَ الْمَغْرِبِ وَ يُعَجِّلُ مِنَ الْعِشَاءِ فَيُصَلِّيهِمَا جَمِيعاً وَ يَقُولُ: «مَنْ لَا يَرْحَمْ لَا يُرْحَمْ» التهذیب، ج۲، ص۳۲
روش پیامبر بر این بود که در شب‌هایی که بارندگی زیاد بود، نماز مغرب و عشاء را با هم می‌خواندند، به این صورت که نماز مغرب را کمی دیرتر و نماز عشاء را کمی زودتر به‌جا می‌آوردند تا هر دو با هم خوانده شود [و مردم دو بار در هوای بارانی به مسجد نیایند] و می‌فرمودند: کسی که ترحم نکند، مورد رحمت و مهربانی قرار نمی‌گیرد.
حدیث ترحم در گریه بر اموات
عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ: لَمَّا مَاتَ إِبْرَاهِيمُ بَكَى النَّبِيُّ حَتَّى جَرَتْ دُمُوعُهُ عَلَى لِحْيَتِهِ. فَقِيلَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ تَنْهَى عَنِ الْبُكَاءِ وَ أَنْتَ تَبْكِي! فَقَالَ: لَيْسَ هَذَا بُكَاءً وَ إِنَّمَا هَذِهِ رَحْمَةٌ وَ «مَنْ لَا يَرْحَمْ لَا يُرْحَمْ». وسائل الشیعه، ج۳، ص۲۸۲
وقتی ابراهیم (فرزند رسول خدا) از دنیا رفت، پیامبر گریست تا آنجا که اشک بر گونه‌های مبارک جاری و محاسن شریف را خیس کرد.
برخی به ایشان اعتراض کردند که: شما خودتان از گریستن نهی کردید، حال گریه می‌کنید!
حضرت فرمودند: این گریه [از روی اعتراض به تقدیر الهی] نیست؛ بلکه [اشک‌ریختن از روی] ترحم و رحمت و مهربانی است، و کسی که [مبتلا به قساوت قلب باشد و] نسبت به دیگران دلسوزی و رحمت نداشته باشد، مورد رحمت نیز قرار نمی‌گیرد.
حدیث ترحم در مهربانی با فرزند
كَانَ رَسُولُ اللَّهِ يُقَبِّلُ (الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ)، فَقَالَ الْأَقْرَعُ بْنُ حَابِسٍ إِنَّ لِي عَشَرَةً مِنَ الْوَلَدِ مَا قَبَّلْتُ أَحَداً مِنْهُمْ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: «مَنْ لَا يَرْحَمْ لَا يُرْحَمْ». وسائل الشیعه، ج۲۱، ص۴۸۵
روزی رسول خدا مشغول بوسیدن حسنین بودند که اقرع‌بن‌حابس گفت: من ۱۰ فرزند دارم؛ ولی تاکنون یکی از ایشان را هم نبوسیده‌ام!
پیامبر فرمودند: کسی که رحمت نداشته باشد، مورد رحمت قرار نمی‌گیرد.
نسخه‌ای متفاوت
در احادیثی که تاکنون نقل شد، مفعول مشخص نشده بود؛ اما در نسخۀ دیگری از این روایت، مفعول فعل «یرحم» اول بیان شده و «یرحم» دوم نیز به‌صورت فعل معلوم و فاعل «الله» ذکر شده است.
حدیث نبوی: «مَنْ لَا يَرْحَمُ النَّاسَ لَا يَرْحَمُهُ اللَّهُ تَعَالَی» الجعفریات، ص۱۶۷
کسی که با مردم رحمت نداشته باشد، رحمت خداوند متعال شامل حالش نمی‌شود.
برداشتی متفاوت
برداشت اولیه از این روایت این است که «لا یرحم» اول، به صیغه معلوم و «لا یرحم» دوم به صیغه مجهول خوانده شود، بنابراین معنای روایت همان می‌شود که تاکنون بیان شد، مخصوصاً نسخۀ متفاوت این روایت، مؤیّد همین معنا می‌باشد.
اما یک احتمال دیگر این است که «لا یرحم» اول، به صیغه مجهول و «لا یرحم» دوم به صیغه معلوم خوانده شود، بنابراین معنای روایت این می‌شود: کسی که مورد رحمت و مهربانی قرار نگیرد، به دیگران رحم نخواهد کرد!
این برداشت با نسخۀ «الفقیه» سازگار و با نسخۀ «مهربانی با فرزند» سازگاری بسیاری دارد؛ چراکه بر اساس آموزه‌های تربیتی، فرزندی که از محبت پدر و مادر محروم مانده یا درست اشباع نشده باشد، در نفس خویش احساس حقارت و کمبود کرده و در آینده نسبت به افراد جامعه و خانواده و فرزندان خود مهربان نخواهد بود و از چنین انسانی نمی‌توان توقع بشردوستی داشت.
وقتی والدین به فرزند خود احترام نگذاشتند، شخصیت او در جامعه شکل نگرفته و در بین مردم نیز محبوبیت نخواهد داشت و در نتیجه آمادگی هرگونه انحراف را دارد تا از اجتماعی که او را دوست ندارد انتقام بگیرد!
منشأ بسیاری از تندخوئی‌ها، خشونت‌ها، لجبازی‌ها، بدبینی‌ها، زورگویی‌ها، حساسیت‌ها، ناامیدی‌ها، افسردگی‌ها، گوشه‌گیری‌ها و ناسازگاری‌ها، محرومیت از محبت است.
بیشتر دزدان و جنایتکاران نیز کسانی هستند که با کمبود محبت و عاطفه بزرگ شده‌اند.
این قانون منحصر به فرزند نبوده و در نگاه وسیع‌تر شامل همۀ افراد جامعه می‌باشد…
- رییس اداره‌ای که مورد ترحّم مافوق خود قرار نگیرد، نسبت به کارمند زیرمجموعه خود مهربان نخواهد بود!
- دانش‌آموزی که از معلم خود محبت نبیند، فردا که خود معلم شود، با دانش‌آموزش عقده‌ای برخورد خواهد کرد!
- کاسبی که از ناحیه اداره مالیات و شهرداری و… مورد فشار قرار گرفته محکوم به پول زور شود، به مشتری خود ترحم نخواهد کرد و کسری خود را از جیب او جبران خواهد نمود!
- وقتی شخصی نیازمند قرض باشد و ثروتمند متمکّن حاضر نشود به او قرض بدهد، او نیز این سنت را الگوبرداری کرده و دست ضعیفان را نخواهد گرفت!
- آحاد جامعه‌ای که دولت‌مردان خود را مشغول چپاول اموال عمومی ببینند، ایشان نیز دزد شده و دست به غارت اموال دیگران می‌زنند!
- اعضای یک جامعه اگر از ناحیۀ زورمندان مورد حمله و آسیب قرار گیرند، به سایر اقشار ضعیف‌تر جامعه رحم نکرده و حداقل این است که عقده‌های خود را سر اموال عمومی خالی خواهد کرد!
- و… و… و…
خلاصة الکلام اینکه: مهربانی همیشه از بزرگ‌ترها آغاز می‌شود، بزرگ‌ترها هستند که بذر محبت یا کینه را در زیردستان خود می‌کارند، اگر روح ترحم و مهربانی و دلسوزی از طرف حاکمان، مسئولان، معلمان، پدران و… رخت بربندد، با زیرمجموعه‌هایی خشن، بی‌رحم و نامهربان مواجه خواهیم بود؛ زیرا:
«مَن لا یُرحَم، لا یَرحَم» کسی که به او مهربانی نشود، مهربان نخواهد بود.
۰ دیدگاه