درباره دوران
امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) فرمود: «إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ كَالْأَرْضِ الْخَالِيَةِ مَا أُلْقِيَ فِيهَا مِنْ شَيْءٍ قَبِلَتْهُ فَبَادَرْتُكَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ يَقْسُوَ قَلْبُكَ وَ يَشْتَغِلَ لُبُّكَ»، بزرگسالان در دل‌هاشان خیلی چیزها جای گرفته اما نوجوانان قلبشان مانند زمین خالی است و هرچه به آن‌ها گفته شود زودتر می‌پذیرند.
امام صادق(علیه‌السلام): نوجوانان را دریابید زیرا زودتر از دیگران به سمت خوبی‌ها روی می‌آورند.
ویژگی‌های دوره نوجوانی
نام دوره‌های مختلف بر اساس سنّ فرزند
- دوره پیش‌زادی: قبل از تولد
- دوره نوزادی: دو سال اول
- دوره کودکی اول: ۲ تا ۶ سالگی
- دوره کودکی دوم: ۶ تا ۱۲ سال
- نوجوانی: ۱۲ تا ۱۸ سال
- جوانی: ۱۸ تا ۳۰ سال
- میان‌سالی: ۳۰ تا ۶۰ سال
- دوره پیری: ۶۰ به بالا
دوره نوجوانی دوره حساسی است مانند پل لرزانی بین دو صخره که هر آن احتمال سقوط وجود دارد. فرزند در این دوره نه تمام ویژگی‌های خردسالی را دارد، نه همه ویژگی‌های بزرگسالی. نمی‌توان با او رفتار بچه‌گانه کرد چون می‌گوید من بزرگ شده‌ام، و از طرفی نمی‌توان از او انتظار رفتارهای بزرگانه داشت، چون نمی‌تواند؛ مانند شترمرغ که گفتند بار ببر، گفت مرغم، گفتند پرواز کن، گفت شترم! لذا هم کار با او سخت است، هم خودش دچار یکسری بحران‌ها می‌شود.
نکته: اگر نوجوان، این دوره را درست طی کند، آینده خوبی خواهد داشت، اما اگر این دوره به‌خوبی مدیریت نشود و با بحران‌ها و تنش‌های فراوان همراه باشد، مشکلاتش در آینده نیز زیاد خواهد بود.
فهرست مطالب
تغییر و تحولات دوره نوجوانی
تحول هورمونی و جنسی و جسمی
در پسرها حدود ۱۲ سالگی و دخترها کمی زودتر، هورمون‌های جنسی ترشح می‌شود و بعد از حدود شش ماه، علایم بلوغ در آن‌ها مشاهده می‌شود.
وقتی هورمون تستوسترون (Testosterone) در پسرها و استروژن در دخترها ترشح شد، روی هسته مرکزی سلول‌های ما یا همان دی‌ان‌ای (DNA) تأثیر گذاشته و آرام آرام چند میلیارد سلولی که در بدن نوجوان وجود دارد، به سلول بالغ تبدیل می‌شود.
تغییرات پسرها (بین ۱۰ تا ۱۴ سالگی)
به این تغییرات صفات ثانویه جنسی گفته می‌شود، چون تا پیش از این مرحله، پسر و دختر در غیر از صورت و اندام جنسی خیلی با یکدیگر تفاوت ندارند.
بزرگ‌شدن غدد تناسلی پسر
رشد آلت تناسلی
رشد استخوان‌ها به‌صورت نامتناسب
رویش موهای زائد
نخستین انزال (اولین احتلام شبانه)
جهش رشدی (قدکشیدن و بزرگ‌شدن اندام)
افزایش پوشش ماهیچه‌ای
پهن‌شدن و عریض‌شدن شانه‌ها
درد و بزرگ‌شدن سینه‌ها
پیدایش جوش صورت
تغییر بوی دهان و عرق بدن
تغییر صدا
افزایش سریع وزن
تغییرات دخترها (بین ۹ تا ۱۱ سالگی)
پیدایش جوانه‌های سینه
رویش موهای زائد
نخستین عادت ماهانه
جهش رشدی
پهن‌شدن لگن‌ها
تکمیل رشد سینه‌ها
پیدایش جوش صورت
تغییر بوی دهان و بدن
ظهور ترشحات زنانگی
افزایش تمایلات جنسی
برخلاف تصور برخی افراد، تمایلات جنسی در دختران زودتر آغاز می‌شود و زودتر از پسرها می‌فهمند و گرایش به جنس مخالف پیدا می‌کنند، گرچه آن را بروز نمی‌دهند.
تحولات شناختی و نوع تفکرات
کم‌کم نوجوان به این حالت می‌رسد که هرچه من فکر می‌کنم درست است و در واقع به «خودمیان‌بینی و خودمحوری» مبتلا شده و بر اساس مبنا و منطق سخن نمی‌گوید.
بچه‌ها در سنّ ۲ تا ۳ سالگی دچار «خودمیان‌بینی در اجسام» می‌شوند و خودشان را محور عالم می‌پندارند و هر اسباب‌بازی که ببینند برداشته و می‌خواهند مال خودشان باشد.
و در سنین نوجوانی دچار «خودمیان‌بینی در افکار» می‌شوند و فکر می‌کنند هرچه آن‌ها درست می‌پندارند، درست است و هرچه غلط می‌پندارند غلط است.
و این خودمحوری باعث چالش بین فرزند با والدین می‌شود؛ زیرا والدین رفتار و پندار او را بر لجبازی یا دشمنی حمل می‌کنند؛ درحالی‌که او دارد به فهم خودش عمل می‌کند!
فهم یعنی: درک بسیطِ اشیاء؛ مانند درک رنگ‌ها
استنباط یعنی: ترکیب چند فهم و نتیجه‌گرفتن
در دوره کودکی، فهم کودکانه، استنباط هم کودکانه لذا مطیع بزرگ‌تر خواهد بود.
او خودش درکی از اطرافش ندارد، هرچه را ما بگوییم، سفید است، او هم می‌گوید سفید و هرچه را بگوییم سیاه، می‌پذیرد که سیاه است.
در دوره بزرگسالی: فهم و استنباط هر دو بزرگسالانه است، هم درست می‌فهمد، هم درست نتیجه‌گیری می‌کند.
نوجوان، فهمش بزرگسالانه شده اما هنوز استنباطش کودکانه است و این ترکیب باعث سرکشی او می‌شود. دو دو تای نوجوان، چهار تا نیست، پنج تاست! نمی‌تواند به‌خوبی تجزیه‌تحلیل کند.
تغییر عاطفی و هیجانی
لجبازی، پرخاشگری، ایستادن در روی مادر و پدر، راه‌انداختن دعوا و…
نخستین علت این تغییرات، تغییرات هورمونی است، چنانچه خانم‌ها در ایام عادت ماهانه زودرنج‌تر می‌شوند، چون میزان هورمون‌های بدنشان افزایش پیدا می‌کند.
آقایان هم وقتی هورمون‌هایشان افزایش پیدا می‌کند و تخلیه نمی‌شود، بداخلاق‌تر می‌شوند یا افرادی که بدن‌سازی و پاورلیفتینگ انجام می‌دهند، داروهای مکمل می‌خورند و چون این داروها برای ماهیچه‌سازی دارای تستوسترون هست، پرخاش‌گرتر می‌شوند.
یک نوجوان حدود چهار پنج برابر یک میانسال هورمون دارد؛ چون بنا است آنقدر هورمون ترشح شود که تمام بدن را تغییر دهد.
پس از طرفی هورمون بالا رفته، احساساتش افزایش پیدا کرده و از طرفی حسّ استقلال‌جویی پیدا کرده و دارد سعی می‌کند روی پای خودش بایستد و همه چیز را خودش بفهمد، پس در مقابل والدین مقاومت می‌کند و از طرفی پدر و مادری که با ویژگی‌های دوران نوجوانی آشنا نباشند این مسئله را برنمی‌تابند و تحمل نمی‌کنند، بلکه با او لجبازی کرده و یکسره غرغر می‌کنند و سرشاخ می‌شوند! و این‌ها باعث تشدید هیجان می‌شود و تنش‌ها و درگیری‌ها در محیط خانه و مدرسه بالا می‌گیرد.
ما در این دوران باید از او طرفداری و پرستاری کنیم و او را به‌خوبی مدیریت و راهبری کنیم، نه اینکه شاخ او را بشکنیم! چون اگر با او در افتادیم آینده‌اش را تباه خواهیم کرد.
ویژگی‌های دوران نوجوانی
شتاب‌زدگی در داوری
او مانند تاجرهای نوکیسه و تازه‌به‌دوران‌رسیده پختگی کافی ندارد و خیلی عجولانه رفتار می‌کند! اظهارنظرهای زیادی می‌کند با اینکه دانسته‌های زیادی ندارد. مثلاً کارشناسی دارد راجع به مسئله‌ای سخن می‌گوید، نوجوان حرف‌های او را چرت‌وپرت می‌انگارد.
خودشیفتگی و پرستش خود
بیش از اندازه خودش را قبول دارد، احساس می‌کند خیلی می‌داند، خیلی توانمند است.
نپذیرفتن امر و نهی
ممکن است زورش به مقابله با والدین نرسد، اما در دلش حرف شما را نپذیرفته و به انحای مختلف از آن کار سر باز می‌زند و اطاعت نمی‌کند.
سرعت در تصمیم‌گیری و عمل به آن
نسبت به یک چیزی زود تصمیم می‌گیرد و چون فکر می‌کند درست است، بدون مشورت و اجازه پدر و مادر به آن عمل می‌کند و این امر طبیعتاً درصد خطاهای او را بالا می‌برد.
افزایش حسّ رقابت
حسّ رقابت تا جایی در او زیاد می‌شود که شکست‌ها را به کینه می‌کشاند، با همسالان خود به‌شدت رقابت می‌کند؛ لذا هیچ‌وقت یک نوجوان را با دیگران مقایسه نکنید.
ببین پسرعموت چقدر خوب نماز می‌خواند. پسرخاله‌ت چقدر درس‌خوان است و به پدر مادرش کمک می‌کند. نوجوان به‌جای اینکه از آن‌ها درس بگیرد، کینه آن‌ها را به دل می‌گیرد؛ چون او باعث سرکوفت‌زدن بر سر او شده است.
لذا باید او را با زمان‌های گذشتۀ خودش مقایسه کرد، شما پارسال اینطوری بودی الآن اینطوری هستی. هفته‌های گذشته اینطور، الآن اینطوری. ترم گذشته نمره‌هایت فلان الآن فلان.
تشویق‌کردن افراد نمونه اشکال ندارد؛ اما اینکه به نوجوان بگویید از این یاد بگیر، کار خوبی نیست.
ارزش‌گذاری وسایل شخصی
نوجوان فوق‌العاده برای وسایل خودش ارزش قائل است؛ اما در حفظ آن‌ها کوشا نیست. اگر مادر وسایل اتاق او را مرتب کند، دادوبیداد می‌کند، او دوست دارد برای خودش یک حریم درست کند، هرچند خودش از حریم خودش به‌خوبی مراقبت نکند؛ اما اگر کسی وارد حریم او شود به او برمی‌خورد و مقاومت می‌کند!
تقلید و مقلّدبودن
بسیار از اطرافیان تقلید می‌کند؛ چون دنبال هویت‌جویی است و هر روزی از یک نفری خوشش می‌آید و بارباپاپا می‌شود و سعی می‌کند چیزهای جدیدی را تجربه کند تا خودش تشخیص بدهد و تصمیم بگیرد که کدام خوب است.
دوستی‌های آتشین
خیلی سریع با کسی دوست می‌شود، ممکن است با کسی که تا دیروز نمی‌شناخته است و هیچ سابقه‌ای از او ندارد خیلی صمیمی می‌شوند؛ چون فکر می‌کنند خیلی شبیه هم هستند و هم‌خوانی دارند. مثلاً یکی می‌گوید پدر من با من این‌گونه رفتار کرد، می‌گوید پدر من هم همین‌طور و…
اهمیت به نظر همسالان
به نظریه هم‌سنّ‌وسالان خود خیلی اهمیت می‌دهد؛ زیرا احساس می‌کند او مثل خودش می‌باشد و شباهتش زیاد است، پس این هم‌گونی و هم‌سانی باعث می‌شود نوجوان احساس کند این است که مرا می‌فهمد و درک می‌کند.
لذا نوجوانان از همسالان بیشتر حرف‌شنوی دارند تا از بزرگسالان.
سنّ نوسان بین خودشناسی و سنّ خواب و خیال و اوهام
بعضی روزها از اهداف زیبا و بلندمدت سخن گفته و والدین و مربیان را امیدوار می‌کند، گاهی هم چرت‌وپرت‌هایی می‌گوید که همه را ناامید می‌کند! چون او ناپخته و در حال نوسان و مذبذب‌بودن است و گاهی فکرهای بزرگانه می‌کند و گاهی به کودکی‌های خود برمی‌گردد؛ لذا هیچکدام از این طرز تفکرها نباید منشأ قضاوت ما درباره او قرار بگیرد.
بدبینی و منفی‌گرایی
معمولاً نسبت به اطرافیان بدبین است، مخصوصاً در سنین ۱۴ تا ۱۶ سالگی. چون مثلاً پدر را الگوی خود قرار داده و کسی را بهتر از او نمی‌داند، یک روز پدر سر مادر داد می‌کشد، او را رها می‌کند می‌رود سراغ دایی، یک روز از او خساست می‌بیند، از او هم ناامید می‌شود، می‌رود سراغ نفر بعدی تا به موجود ایده‌آل و بدون نقصی که در ذهن خود ترسیم کرده است، پس در هر کدام عیبی می‌بیند و دلش را می‌زند.
آرام‌آرام احساس می‌کند اطرافیانش همه به‌دردنخور هستند، عجولانه تصمیم کرده و نسبت به همه افراد و شئون زندگی نگاه منفی پیدا کرده و با عینک منفی‌گرایی نگاه می‌کند.
البته این حالت شدت و ضعف داشته و هرچه دوره کودکی و ارتباط کودک با والدین ناصحیح‌تر باشد، این بدبینی‌ها بیشتر خواهد بود.
نقاد ولی انتقادناپذیر
به همه چیز ایراد می‌گیرد ولی از انتقاد دیگران خوشش نمی‌آید.
بی‌قرار و بی‌حوصله
به‌خاطر تغییرات هورمونی مثلا دماغش باد کرده است، جوش صورت در آورده، بدنش موزون رشد نکرده است (چون معمولا در نوجوانی بدریخت می‌شود و در جوانی کم‌کم زیبایی پیدا می‌کند)، عادت ماهانه شده، محتلم شده، داستان هیچکدام از این‌ها را هم نمی‌داند، از بزرگ‌تر ها هم چیزی نمی‌پرسد و با همسالان خود هم که مطرح می‌کند جواب‌های درستی دریافت نمی‌کند، پس اضطراب و نگرانی‌اش بالا رفته و خیلی آرام و قرار ندارد.
نیمه‌کاره رهاکردن کارها
برنامه‌هایی که شروع می‌کند نیمه‌کاره رها می‌کند، مدام از این شاخه به آن شاخه می‌پرد، دوست دارد عرصه‌های مختلف و همه حرفه‌ها را تجربه کند، یک روز کلاس فوتبال، یک روز کاراته، یک روز زبان و… و اگر مدیریت نشود، انواع و اقسام کارها را شروع می‌کند و هیچکدام را به سرانجام نمی‌رساند.
حادثه‌جویی
نوجوان حادثه‌جو است و به‌دنبال آزمایش چیزهای تازه است.
روایت
پیوسته عقل و حماقت در ضمیر مرد (نوجوان) در ستیزاند تا بحران بلوغ را پشت سر بگذارد و به سن ۱۸ سالگی برسد در آن هنگام با غلبه عقل یا حماقت به یک سو گرایش پیدا می‌کند.
نکته۱: سنّ خروج از نوجوانی و رسیدن به جوانی در نگاه امیرالمؤمنین ۱۸ سالگی است.
نکته۲: این روایت به به‌هم‌ریختگی‌های دوران نوجوانی اشاره دارد که نوجوان در رفتارهایش دائماً درگیر قوای عقلانی و غیرعقلانی است.
نیازهای نوجوان
روانشناسان می‌گویند: آن چیزی که باعث به‌وجودآمدن رفتارها می‌شود، نیازهای انسان است.
هر موجود زنده‌ای در هر مرحله از حیاتش یکسری نیازهایی دارد که اگر به او داده شود، آن مرحله را به‌خوبی سپری می‌کند، وگرنه ناموفق خواهد بود.
سازگاری با محیط
نوجوان تا به سنّ بلوغ رسید، در بدن و فکر و ارتباط با دیگران یکسری تغییرات پیدا می‌کند، و گاهی این تغییرات به‌طور ناگهانی در هفت هشت ماه تحقق پیدا می‌کند و این مسائل برای او سخت است و اگر بتواند راحت با آن کنار بیاید، والدین باید کمک کنند که خوب بخورد، خوب بخوابد، نسبت به تغییراتش به او آگاهی بدهند تا اضطرابش کم شود.
نیاز معنوی
نوجوان نیاز به موجود کامل بی‌عیب و نقص می‌گردد، دنبال یک ارتباط متافیزیکی می‌گردد، در این مرحله باید قلب جوان را با خدا و صفات او آشنا کرد.
ارتباط با جنس مخالف
در ادامه درباره این نیاز مفصل سخن خواهیم گفت.
رهایی از حالات کودکانه
با زمانی که نوجوان از رفتارهای بچه‌گانه خود دست نکشد نمی‌تواند پا در مرحله جوانی بگذارد، او باید یاد بگیرد که چگونه از این رفتارها دست بردارد.
تشنه محبت
کودک «مهرطلب» است، آن‌ها دوست دارند که محبت دریافت کنند، دوست دارند بوس شوند و مورد لطف و نوازش قرار گیرند. ما بزرگ‌ترها «مهرورز» هستیم، دوست داریم محبت کنیم و فاعلانه رفتار کنیم.
نوجوان نیاز دارد که در کنار مهرطلبی، مهرورزی را نیز یاد بگیرد. او رفتارهای مهرورزانه را شروع و تمرین می‌کند، پدر و مادرش را بقل می‌کند، البته گاهی ممکن است افراط کند، لوس‌بازی درآورد و رفتارهایش جذاب نباشد و ما خوشمان نیاید.
برخی والدین اساساً از رفتارهای لوس‌بازی او بدشان می‌آید، برخی می‌ترسند رفتارهای او رنگ‌وبوی جنسی داشته باشد، برخی هم از کارهای او خجالت می‌کشند.
در اینجا برخی والدین اشتباه بسیار بزرگی انجام داده و با تعابیری مثل: ول کن بابا! چه خبرته اینقدر لوس‌بازی در میاری! و… واکنش‌های منفی نشان داده و او را از خود می‌رانند و او آرام آرام این پایگاه محبت را بیرون از خانه (با هم‌جنس یا غیرهم‌جنس) جستجو می‌کند.
البته روشن است که محبت‌کردن فقط به بوس‌کردن و در آغوش‌کشیدن او نیست، پدر و مادر می‌توانند با اهمیت‌دادن به حرف‌های او، خلوت‌کردن و صحبت‌کردن با او، هم مهرورزی کند و هم حسّ مهرورزی او را تخلیه کند.
خودنمایی
نوجوان به جلب‌توجه نیاز دارد؛ لذا جلوه‌گری می‌کند، اداواطوار از خودش در می‌آورد، موهای خودش را مدل خاصی شانه می‌کند، نوع خاصی آرایش می‌کند تا او را در کانون توجه خود قرار بدهند. نه برای رضایت دیگران؛ بلکه برای رضایت خودش! او می‌خواهد ببیند آیا می‌تواند دیگران را به‌سمت خود بکشاند، می‌خواهد خودش را برای خودش اثبات کند.
اگر مربی توجه‌طلبی او را مدیریت کند، اشباع و سیراب می‌شود و دیگر نیازی به تبرّج و جلوه‌گری در بیرون خانه ندارد! همین‌جا برخی مربیان به او سرکوفت می‌زنند و این باعث می‌شود رابطه نوجوان با مربی قطع شده و اعتماد به نفسش را نیز از دست بدهد.
بهداشت جسمی و روانی
از لحاظ بهداشت جسمی، در دختران مسئله عادت ماهانه و در پسران مسئله احتلام را داریم، و از لحاظ روانی باید استرس‌ها، رفقا، اعتماد به نفس او را مدیریت کنیم تا در یک شرای طپایدار قرار بگیرد.
الگوبرداری
گفتیم که نوجوان مدام از اطرافیان خود تقلید می‌کند. او در واقع می‌خواهد با الگوبرداری از رفتار دیگران آینده خودش را بسازد. پس لازم است ما الگوهای خوبی به او معرفی کنیم.
رسانه یکسری شخصیت‌های کره‌ای را الگوی او قرار می‌دهد. ما خودمان دنیایی از اسطوره‌ها داریم اما برای هیچکدام فیلم نساختیم؛ اما آن‌ها جومونگ را اسطوره می‌کنند و برایش فیلم می‌سازند!
اگر نیاز به الگو درست مدیریت نشود، طبیعتاً نوجوان به‌دنبال الگوهایی خواهد رفت که خودش می‌پسندد و خودش درست می‌داند.
نیازهای نوظهور
نیازهایی که قبلاً وجود نداشته و کم‌کم دارد به جامعه تحمیل می‌شود مانند: موبایل، فضای مجازی، اینترنت، ماهواره و دوستی‌های اینترنتی. این‌ها نیازهایی هستند که از طریق محیط دارد به نوجوان القا می‌شود و این مهم است که ما با آن چگونه تعامل کنیم.
آیا مطلقاً اسمارت‌فون‌ها را ممنوع اعلام کنیم! در اختیار قراردادن یک کامپیوتر عمومی با رعایت شرایط آن خوب است؛ اما تا پیش از ۱۶ سالگی، داشتن گوشی یا تبلت اختصاصی برای نوجوانان مناسب نیست.
مهکام | تنظیم درر
۰ دیدگاه