آیه با موضوع: اخلاق | نیت | هدف
«قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدى سَبيلاً» سوره اسراء۱۷، آیه۸۴
بگو: رفتار هرکس نشان‌دهندۀ شخصیت اوست. خدا بهتر می‌داند کدامتان در مسیر درست‌تری پیش می‌روید.
مفردات راغب: أی علی سجیّته التی قیّدته.
امام سجاد(علیه‌السلام) در ابتدای دعای مکارم الاخلاق دربارۀ نیت می‌فرماید: «وَ انْتَهِ بِنِیَّتِی إِلَى أَحْسَنِ النِّیَّاتِ» بارالها، نیت و تصمیم مرا به درجۀ بهترین نیت‌ها برسان.
نیت، یعنی قصد، تصمیم. و مرز و برزخ و واسطۀ بین علم و عمل است.
علامه مجلسی رحمه‌الله: نیت دو مرحله دارد، یکی خیلی آسان، دیگری بسیار مشکل.
مرحلۀ اول: قصد و تصمیم است در مقابل سهو و غفلت؛ مثل اینکه می‌گویند کجا می‌روی؟ می‌گوییم: بازار؛
مرحلۀ دوم: هدف و غرض و باعثی است که محرّک انسان است؛ مثل اینکه می‌گویند برای چه می‌روی؟ می‌گوییم: برای خرید؛
امیال نفسانی انسان، تأثیر در نیت دارند و در هدف‌گیری‌های انسان مؤثر هستند و انسان به تمام افعالش از همان زاویه می‌نگرد. سجایای انسان و خلقیات او، در نیت و تصمیم‌گیری‌هایش دخیل است.
فهرست مطالب
لازمه اصلاح نیت، اصلاح نفس است
امام صادق علیه‌السلام: صَاحِبُ النِّیَّهِ الصَّادِقَهِ صَاحِبُ الْقَلْبِ السَّلِیمِ. مصباح الشریعه
لذا امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرماید: … تَصْفِیَهُ الْعَمَلِ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ وَ تَخْلِیصُ النِّیَّهِ مِنَ الْفَسَادِ أَشَدُّ عَلَى الْعَامِلِینَ مِنْ طُولِ الْجِهَادِ … کافی، ج۸، ص۲۴
جریان مردی که سه حاجت مستجاب، مشورت با زن، تبدیل به زیباترین زن و… بحار، ج۹۳، ص۳۲۶؛ چون گرایش زن به زیبایی و جمال است.
حدیث متواتر نبوی: نِیَّهُ الْمُؤْمِنِ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِهِ وَ نِیَّهُ الْکَافِرِ [الفاجر] شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ وَ کُلُّ عَامِلٍ یَعْمَلُ عَلَى نِیَّتِهِ. کافی، ج۲، ص۸۴ و بحار، ج۶۷، ص۱۸۹
سید مرتضی: «خیر» معنی تفضیل ندارد و «من» تبعیضیه است.
مرحوم علامه، دوازده قول را نقل نظر خودشان این است:
سرمنشأ نیت، خلقیات انسان است و لذا اصلاح نیت نیاز به اصلاح باطن دارد، لذا نیت بهتر و سخت‌تر از انجام کار است.
اصبغ‌بن‌نباته از امیرالمؤمنین(علیه‌السلام): یَقُولُ الرَّجُلُ جَاهَدْتُ وَ لَمْ یُجَاهِدْ إِنَّمَا الْجِهَادُ اجْتِنَابُ الْمَحَارِمِ وَ مُجَاهَدَهُ الْعَدُوِّ وَ یُقَاتِلُ أَقْوَامٌ فَیُحْسِنُونَ الْقِتَالَ وَ لَا یُرِیدُونَ إِلَّا الذِّکْرَ وَ الْأَجْرَ وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیُقَاتِلُ بِطَبْعِهِ مِنَ الشَّجَاعَهِ فَیَحْمِی مَنْ یَعْرِفُ وَ مَنْ لَا یَعْرِفُ وَ یَجْبُنُ بِطَبِیعَتِهِ مِنَ الْجُبْنِ فَیُسَلِّمُ أَبَاهُ وَ أُمَّهُ إِلَى الْعَدُوِّ وَ إِنَّمَا الْقَتْلُ [حَتْفٌ] مِنَ الْحُتُوفِ وَ کُلُّ امْرِئٍ عَلَى مَا قَاتَلَ عَلَیْهِ وَ إِنَّ الْکَلْبَ لَیُقَاتِلُ دُونَ أَهْلِه.
جنگ به قصد غنیمت
در سریه‌ای، یکی از انصار به دیگری گفت: بیا در این جنگ شرکت کنیم، شاید خادمی، چارپایی، چیزی نصیبمان شد! این جریان به گوش پیامبر رسید، حضرت: إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیَّاتِ، وَ لِکُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى، فَمَنْ غَزَا ابْتِغَاءَ مَا عِنْدَ اللَّهِ، فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ، وَ مَنْ غَزَا یُرِیدُ عَرَضَ الدُّنْیَا أَوْ نَوَى عِقَالًا لَمْ یَکُنْ لَهُ إِلَّا مَا نَوَى. امالی طوسی
کشته‌ای که به‌جای شهادت «قتیل الحمار» شد!
مرحوم فیض در محجه البیضاء، ج۴، ص۳۳۷
فلسفه خلود اهل ایمان در بهشت و اهل کفر در جهنم
اولا: رابطۀ بین عمل و جزاء، رابطۀ کیفی است نه کمّی؛ ممکن است شخصی در مدت‌زمان بسیار کوتاهی، احسانی به شخصی نماید که تا آخر عمر، سپاسگزارش گردد؛ مثلا جان او را نجات دهد؛
ثانیا: ابوهاشم گوید: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام عَنِ الْخُلُودِ فِی الْجَنَّهِ وَ النَّارِ، قَالَ:
إِنَّمَا خُلِّدَ أَهْلُ النَّارِ فِی النَّارِ لِأَنَّ نِیَّاتِهِمْ کَانَتْ فِی الدُّنْیَا لَوْ خُلِّدُوا فِیهَا أَنْ یَعْصُوا اللَّهَ أَبَداً؛
وَ إِنَّمَا خُلِّدَ أَهْلُ الْجَنَّهِ فِی الْجَنَّهِ لِأَنَّ نِیَّاتِهِمْ کَانَتْ فِی الدُّنْیَا لَوْ بَقُوا أَنْ یُطِیعُوا اللَّهَ أَبَداً مَا بَقُوا؛
فَالنِّیَّاتُ تُخَلِّدُ هَؤُلَاءِ وَ هَؤُلَاءِ؛ ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَى «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلى شاکِلَتِهِ» قَالَ: عَلَى نِیَّتِه.
علل الشرایع، ج۲، ص۵۲۳
پس استحقاق بهشت و جهنم به خاطر آن شکل و سجایای باطنی است، نه اینکه به جهت اعمال خارجیه و جوارحیه باشد تا اشکال عدم انطباق جزاء و عمل پیش آید؛ و نه به صرف نیت است تا اشکال شود که: نیت بدون عمل، عذاب ندارد.
بحار، ج۶۷، ص۲۰۱
امیرالمؤمنین در نهج البلاغه می‌فرمایند:
إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَهً فَتِلْکَ عِبَادَهُ التُّجَّارِ
وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَهً فَتِلْکَ عِبَادَهُ الْعَبِیدِ
وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَهُ الْأَحْرَار.
راجع: میزان الحکمه، ج۱۰، ص۴۵۱۰
هفت مرحلۀ نیت: بحار، ج۶۷، ص۱۹۵
۱. خوف از عذاب
جریان خانواده‌ای که به سفر دریایی و کشتی شکست و… مستدرک وسایل، ج۱۴، ص۳۵۷
۲. شوق به ثواب
نمایه: نیت و تصمیم | هدف قصد | اخلاص | محاسبه نفس |
۰ دیدگاه