مقدمه

یکی از منابع غنی شیعه در باب دریاقت معارف، «ادعیه و زیارات» است که شبیه آن را در هیچ‌یک از ادیان و مذاهب نداریم! و یکی از زیارت‌های زیبا و دلنشین، زیارت آل یاسین متعلق به امام زمان(ع) است.

قدیمی‌ترین کتابی که زیارت آل‌یاسین را نقل کرده است، احتجاج مرحوم طبرسی است و از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این زیارت، این است که از زبان امام زمان(ع) در مقام زیارت خودشان نقل شده است! چون معمولاً زیارت هر امام را امام دیگری فرموده است.

آغاز زیارت

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، لا لِأَمْرِهِ تَعْقِلُونَ وَ لَا مِنْ أَوْلِيَائِهِ تَقْبَلُونَ، حِكْمَةٌ بالِغَةٌ فَما تُغْنِ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ، السَّلَامُ عَلَيْنَا وَ عَلَى عِبَادِ اللَّهِ الصَّالِحِينَ»

به‌نام خدای رحمان و رحیم. شما نه نسبت به امر پروردگار تعقل می‌کنید و نه از اولیای او پذیرایید! حکمتی بس کامل و تمام؛ ولی چه سودی دارد بیم‌ها و رهنمون‌ها نسبت به جمعی که ایمان نمی‌آورند! سلام بر ما و بر بندگان شایسته خدا.

«فَإِذَا أَرَدْتُمُ التَّوَجُّهَ بِنَا إِلَى اللَّهِ تَعَالَى وَ إِلَيْنَا، فَقُولُوا كَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: سَلَامٌ عَلَى آلِ يَاسِينَ…»

هرگاه خواستید به‌وسیلۀ ما به پروردگار توجه کنید و به ما متوجه شوید، پس آن‌گونه که خدای تعالی فرموده بگویید: بر آل یاسین درود و سلام باد…

نکته: در این عبارت، وسیلۀ توجه یک چیز و متوجَّهٌ‌الیه دو نفر است، خدا و خاندان رسالت! گویا پیوندی ناگسستنی میان ذات حق و آینه‌های تمام‌نمایش وجود دارد؛ چنانچه در زیارت جامعه کبیره می‌خوانیم: «وَ مَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِكُمْ».

بخش‌های زیارت آل یاسین

• بخش اول: زیارت
  • سلام و درود (۴۰ سلام در ضمن ۲۳ السلام)
    • اشاره به مقامات حضرت
    • اشاره به اوقات و زمان‌ها
    • اشاره به حالات مختلف حضرت
    • سلام کلّی و جامع
  • شهادت و گواهی (یک دوره اجمالی عقاید حقه امامیه)
• بخش دوم: دعا
  • برای خود
  • برای حضرت

شرح زیارت آل یاسین

شرح «سَلَامٌ عَلَى آلِ يَاسِينَ»

اولین سلام از سلام‌های زیارت آل یاسین، ادباً و احتراماً با سلام بر همه خاندان رسالت آغاز می‌شود، سپس به منتهی الآمال جمیع انبیاء و اوصیاء منتهی می‌شود.

«یس» نام پیامبر است، یعنی: ایها السامع للوحی.

این واژه در دو جای قرآن آمده است:

• «يس، وَ الْقُرْآنِ الْحَكيمِ» سوره یس۳۶، آیه۱
• «سَلامٌ عَلى‏ إِلْ‏ياسينَ» سوره صافات۳۷، آیه۱۳۰

آیه دومی را بیشتر مفسران و قرّاء، به صورت آل یاسین خوانده‌اند و بر اساس روایات: «يس مُحَمَّدٌ وَ نَحْنُ آلُ يس‏»

در اشعار شعرای عرب و عجم نیز واژه آل‌یس درباره اهل‌بیت عصمت به‌کار رفته است؛ مانند شعر جامی در مدح امام رضا(ع):

سَلامٌ عَلىٰ آل طه و یس	سَلامٌ عَلى آلِ خَيْرِ النَّبِيِّين
سَلامٌ عَلىٰ رَوْضَةٍ حَلَّ فِيها	إِمامٌ يُباهِي بِهِ الْمُلْكُ وَالدِّين
امام به حق شاه مطلق که آمد	حریم درش قبله‌گاه سلاطین
علی بن موسی الرّضا کز خدایش	رضا شد لقب، چون رضا بودش آیین

شرح «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا دَاعِيَ اللَّهِ وَ رَبَّانِيَّ آيَاتِهِ»

داعی الله

در ترکیب این فقره دو احتمال وجود دارد:

• داعی به‌معنای دعاکننده و الله، مفعول اول آن باشد، یعنی ای خواننده خدا.
• داعی به‌معنای دعوت‌کننده و الله، مفعول دوم آن باشد، یعنی ای خواننده مردم به‌سمت خدا.

یکی از بالاترین مقامات حضرت، داعویّتِ الی‌الله است. در نوشته‌ای که کنار جریده قرار می‌گیرد نیز این عبارت آمده: «…أَئِمَّةٌ وَ قَادَةٌ وَ دُعَاةٌ إِلَى‏ اللَّهِ‏ عَزَّوَجَلَّ وَ حُجَّةٌ عَلَی عِبَادِهِ»

ربانیّ آیات الله

ربّانی ممکن است منسوب به ربّ باشد و الف و نونش برای تأکید، یعنی مربّی و پرورش‌دهنده آیات خلقت.

---

شرح «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا بَابَ اللَّهِ وَ دَيَّانَ دِينِهِ»

باب الله

به‌حدّ تواتر در روایات، از ائمۀ معصومین به‌عنوان «باب الله» تعبیر شده است.

امام صادق(ع) فرمودند: «الْأَوْصِيَاءُ هُمْ‏ أَبْوَابُ‏ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَّ الَّتِي يُؤْتَى مِنْهَا وَ لَوْلَاهُمْ مَا عُرِفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِهِمُ احْتَجَّ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى خَلْقِهِ» درهایی که از طریق آن‌ها می‌توان به حقّ رسید.

در دعای ندبه می‌خوانیم: «أَيْنَ‏ بَابُ‏ اللَّهِ‏ الَّذِي‏ مِنْهُ يُؤْتَی»

و همچنین در روایات ذیل آیه۱۸۹ سوره بقره: «…وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها…»

خصوصیات در خانه

نکات تشبیه امام به در خانه

۱. در خانه، راه صحیح و به‌جا برای ورود به آن است، ائمه هم راه درست رسیدن به الله هستند.

۲. در، نماد و سمبل احترام یا بی‌احترامی به صاحب‌خانه است. بوسه‌زدن یا مشت‌کوبیدن از روی قهر و ریختن خاکروبه یا حتی نگاه غضب‌آلود؛ لذا در زیارت جامعه: «مَنْ‏ وَالاكُمْ‏ فَقَدْ وَالَى اللَّهَ وَ مَنْ عَادَاكُمْ فَقَدْ عَادَى اللَّهَ وَ مَنْ أَحَبَّكُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَكُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ»

۳. نوعاً کیفیت در، متناسب با نوع خانه و صاحب‌خانه است و اگر خانۀ مجللی، دری حقیر داشته باشد، می‌گویند: این در به این خانه نمی‌آید! مانند فقیری که گفت: یا درتان را کوچک کنید یا کرمتان را متناسب با درتان.

امروز در عالم هستی خدا یک باب دارد و آن، وجود ذی‌جود حضرت خاتم الاوصیاء است و مقام باب اللهی در انحصار او است.

آن‌قدر کوبم در این خانه را *** تا ببینم روی صاحب‌خانه را

«من طلب شيئا و جدّ، وجد و من قرع‏ باباً و لجّ، ولج‏»

دیّان دین الله

مرحوم طریحی: دیّان به‌معنای قهّار و نیز به‌معنای حاکم است.

در کتاب سلیم: «عَلِيٌ‏ دَيَّانُ‏ هَذِهِ الْأُمَّةِ»

تجلی تامّ و تمام این صفت در زمان ظهور موفور السرور حضرت حجت(ع) تحقق پیدا خواهد کرد.

---

شرح «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا خَلِيفَةَ اللَّهِ وَ نَاصِرَ حَقِّهِ»

خلیفة الله

خلیف، فعیل به‌معنای فاعل است + تاء مبالغه

رسول خدا(ص) فرمودند: «يَخْرُجُ الْمَهْدِيُّ وَ عَلَى رَأْسِهِ غَمَامَةٌ فِيهَا مُنَادٍ يُنَادِي هَذَا الْمَهْدِيُ‏ خَلِيفَةُ اللَّهِ فَاتَّبِعُوهُ» وقتی مهدی خارج می‌شود، بالای سرش ابری است که در میان آن یک منادی ندا می‌دهد: این مهدی خلیفه خداست، پس از او پیروی کنید.

اقتضای تناسب خلیفه و مخلَّفٌ‌عنه این است که خلیفة الله کسی باشد که هر آنچه خدا دارد و می‌شود به غیر بدهد، در اختیار او قرار گرفته باشد؛ البته با حفظ رابطه وجوب و امکانی و خالق و مخلوقی.

ناصر حقّ الله

حقّ خدا چیست؟

در آغاز رسالة الحقوق امام سجاد(ع) آمده است: «فَأَمَّا حَقُ‏ اللَّهِ‏ الْأَكْبَرُ عَلَيْكَ فَأَنْ تَعْبُدَهُ لَا تُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ بِإِخْلَاصٍ جَعَلَ لَكَ عَلَى نَفْسِهِ أَنْ يَكْفِيَكَ أَمْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ» حقّ خدا، توحید در ذات و صفات و افعال است. این حقّ در هیچ دوره‌ای از تاریخ به‌طور کامل ایفا نشده است و نصرت حق الهی به‌دست امام زمان محقق خواهد شد.

امام زمان(ع) از جهتی ناصر حقّ و ناصر دین و ناصر اولیای الهی است و از جهتی منصور است؛ چون چنین ناصری به نصرتی فوق‌العاده نیاز دارد «وَ اللَّهُ‏ نَاصِرُهُ‏ وَ مُؤَيِّدُهُ».

یکی از جلوه‌های یاری الهی، چهار هزار فرشته‌ای هستند که برای یاری امام حسین(ع) به زمین آمدند و موفق نشدند، «فَهُمْ عِنْدَ قَبْرِهِ‏ شُعْثٌ‏ غُبْرٌ إِلَى أَنْ يَقُومَ الْقَائِمُ» پس با چهره‌های غمین و موهای گردآگین، گرداگرد قبر شریفش هستند تا امام زمان(ع) را یاری کنند.

در پایان شرح این فقره به‌جاست این فقره از دعای افتتاح را بخوانیم: «اللَّهُمَّ أَعِزَّهُ وَ أَعْزِزْ بِهِ وَ انْصُرْهُ‏ وَ انْتَصِرْ بِهِ وَ انْصُرْهُ نَصْراً عَزِيزاً وَ افْتَحْ لَهُ فَتْحاً يَسِيراً وَ اجْعَلْ لَهُ مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَاناً نَصِيراً»

---

شرح «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا حُجَّةَ اللَّهِ وَ دَلِيلَ إِرَادَتِهِ»

حجة الله

در مواضع متعددی نسبت نسبت به آن حضرت از لقب «حجت» استفاده شده است.

حکیمه خاتون (دختر امام جوادالائمه) می‌گوید: وقتی نرجس خاتون وضع حمل کرد، فرزندش به سجده افتاد! بر بازویش به نور رقم خورده بود «جاء الحق و زهق الباطل‏».

او را نزد پدر بزرگوارش امام عسکری(ع) بردم، حضرت دست بر چهره او کشید و فرمود: «تكلّم‏ يا حجّة اللّه‏ و بقية الأنبياء و خاتم الأوصياء و صاحب الكرة البيضاء و المصباح من البحر العميق الشديد الضياء، تكلّم يا خليفة الأتقياء و نور الأوصياء…» سخن بگو ای حجت خدا و بازمانده پیامبران و آخرین اوصیا و صاحب بازگشت سپید و درخشان و چراغ دریای ژرف بس فروزان، سخن بگو ای خلیفه و جانشین پارسایان و روشنای اوصیا.

مشارق انوار الیقین، ص۱۵۷

حضرت عسکری(ع) در آخرین لحظات زندگی نیز در حالی که پسر، پدر را سقایت کرده و وضو می‌دهد، دست بر سر آقازاده عزیزش کشیده و فرمود: «أَبْشِرْ يَا بُنَيَ‏ فَأَنْتَ‏ صَاحِبُ الزَّمَانِ وَ أَنْتَ الْمَهْدِيُّ وَ أَنْتَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى أَرْضِهِ وَ أَنْتَ وَلَدِي وَ وَصِيِّی…» تو را بشارت می‌دهم که تو صاحب زمانی، تو مهدی هستی، تو حجت خدایی بر زمینِ او، تو فرزند و وصیّ و جانشین من هستی.

الغیبة للطوسی، ص۲۷۳

ائمه معصومین نه‌تنها حجت بر انسان‌ها، که حجت بر همه مخلوقات‌اند، چنانچه امام صادق(ع) فرمودند: «مَا مِنْ شَيْ‏ءٍ وَ لَا مِنْ آدَمِيٍّ وَ لَا إِنْسِيٍّ وَ لَا جِنِّيٍّ وَ لَا مَلَكٍ فِي السَّمَاوَاتِ إِلَّا وَ نَحْنُ‏ الْحُجَجِ‏ عَلَيْهِمْ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً إِلَّا وَ قَدْ عَرَضَ وَلَايَتَنَا عَلَيْهِ وَ احْتَجَّ بِنَا عَلَيْهِ فَمُؤْمِنٌ بِنَا وَ كَافِرٌ» هیچ چیزی و هیچ آدم و جنّ و فرشته‌ای نیست جز اینکه ما خاندان بر آن‌ها حجت هستیم و خدا هیچ خلقی نیافریده جز اینکه ولایت ما را بر او عرضه داشته و بدین وسیله بر او احتجاج کرده و حجت را تمام کرده است.

دلیل ارادة الله

در بیان این کمال، کمیت کمّلین لنگ است! ارادة الله چیست؟ دلیل و نشانه‌اش چیست؟

درباره ارتباط اراده امام با اراده خداوند این نویسه را ببینید.

---

شرح «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا تَالِيَ كِتَابِ اللَّهِ وَ تَرْجُمَانَهُ»

تالی کتاب الله

این فقره از زیارت آل یاسین به پیوند کتاب الله الناطق با کتاب الله الصامت اشاره دارد.

دو احتمال در تالی وجود دارد:

• اسم فاعل از تلاوت و به‌معنای قرائت‌کننده باشد
• اسم فاعل از تِلْو و به‌معنای دنبال و همراه باشد

طبق معنی اول، او تالی قرآن کما هو حقّه است و کتاب الله از لبان مقدس لسان اللهی او شنیدن دارد. چنانچه اجدادش نیز قرآن را بسیار دلنشین و دلربا قرائت می‌کردند. ر.ک: الکافی، ج۲، ص۶۱۵

تلاوتی که وقتی به گوش سید بحرالعلوم رسید، دل از دست داد و شروع کرد به سرودن:

چه خوش است صوت قرآن، ز تو دلربا شنیدن *** به رخت نظاره‌کردن، سخن خدا شنیدن

طبق معنی دوم، به حدیث ثقلین و جدانشدن او از قرآن اشاره دارد.

امیرالمؤمنین در ضمن گفتگوی مفصلی با کمیل، از قول رسول خدا نقل کردند که: «كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مُلَازِمٌ‏ لِصَاحِبِهِ غَيْرُ مُفَارِقٍ لَهُ حَتَّى يَرِدَا إِلَى اللَّهِ فَيَحْكُمَ بَيْنَهُمَا وَ بَيْنَ الْعِبَادِ»

ترجمان کتاب الله

ترجمان به دو معنی آمده است:

• مترجم و کسی که کلامی را از زبانی به زبان دیگر برمی‌گرداند
• مفسر و کسی که کلامی را توضیح و شرح می‌دهد

امام باقر(ع) در توضیح حدیث ثقلین به سعد إسکاف فرمودند: «لَا يَزَالُ كِتَابُ اللَّهِ‏ وَ الدَّلِيلُ‏ مِنَّا يَدُلُّ عَلَيْهِ حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ» پیوسته کتاب خدا با دلیلی از ما خاندان که بر آن دلالت نماید همراه است تا کنار حوض کوثر بر من درآیند.

و همیشان به عمروبن‌عبید فرمود: بر مردم لازم است قرآن را آن‌گونه که فرود آمده بخوانند «فَإِذَا احْتَاجُوا إِلَى تَفْسِيرِهِ فَالاهْتِدَاءُ بِنَا وَ إِلَيْنَا» وقتی به تفسیر آن نیازمند شدند به سوی ما آیند و از ما هدایت و رهنمون جویند.

بصائر الدرجات، ج۱، ص۴۱۴؛ تفسیر فرات کوفی، ص۲۵۸

و زمین هیچ‌گاه از وجود این مفسرین الهی خالی نخواهد ماند.

امام صادق(ع) فرمودند: «إِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ لَمْ يَزَلِ اللَّهُ يَبْعَثُ فِينَا مَنْ‏ يَعْلَمُ‏ كِتَابَهُ‏ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَى آخِرِهِ» ما خاندانی هستیم که پیوسته خداوند از ما کسی را بر می‌انگیزاند که کتاب او را از آغاز تا پایان بداند.

برداشتی از شرح استاد سید مجتبی بحرینی و…