ما غالباً واژۀ بعل را مرادف و هم‌معنای زوج می‌پنداریم! اما می‌دانیم که لغت عربی، بسیار دقیق بوده تقریباً لفظ مرادف در آن یافت نمی‌شود؛ بلکه هر واژه به اعتبار خصوصیت و حالت خاصی است.

مثلاً اسم جنس «أسد» به‌معنای شیر است؛ اما به اعتبار حالات و صفات گوناگون، واژه‌های دیگری نیز برایش به‌کار می‌رود. «لَیْث» به شیر درنده گویند و به شیرِ بیشه، «هِزَبْر» و به شیر عظیم الجثه و هیکلی «غَضَنْفَر» گفته می‌شود و «شِبْل» به بچه شیری گفته می‌شود که قدرت شکارکردن را پیدا کرده است.

یا مثل واژه‌های «ابل، جمل، ابن‌مخاض، بنت‌مخاض، ابن‌لبون، بنت‌لبون، حِقّه، جذع و جذعه، ثنیّ و ثنیه و بازل» که همگی به‌معنای شتر است؛ اما در حالات و صفات مختلف.

شبیه این ترادف ظاهری را در واژگانی که برای مرد و زن استفاده می‌شود می‌بینیم؛ چنانچه برای مرد از واژه‌های «رجل، امرء، زوج، بعل» و برای زن از لغات «امرئة، زوج، زوجه» استفاده شده است.

زوج و بعل در لغت

زوج به‌معنی جفت، قرین، همراه و کنار هم قرارگرفتنِ دو شیء است، چه بار جنسیتی داشته باشد، مانند: انسان و حیوان، یا اینکه جنسیّت در آن مطرح نباشد، مانند: شب و روز، کفش، چشم، گوش، دست و…

واژۀ بعل در لغت به معنای زوج آدمی آمده و ندیدم که لغت‌شناسان به تفاوت بعل و زوج اشاره کنند!

بَعْل: زوج. بَعْلَة: الزوجة. بَعْل الناقة: مالکها و ربّها. بَعَلَ: تزوّج. بَعَلَتْ: صارت ذات بعل. البِعَال: النکاح و ملاعبة الرجل أهله. مباعلة: مباشرة. تَبَعُّل: حسن العشرة. تبعّلت و تتبعّل لزوجها: اذا کانت مطیعة له.

البته لزوماً این‌گونه نیست که آیات و روایات الفاظ خود را در همان معنای لغوی به‌کار ببرند؛ چه‌بسا پروردگار متعال برای خود ترم‌ها و اصطلاحاتی دارد که لغویین به ظرافت‌های آن دقت نداشته و بیان نکرده‌اند.

تفاوت بعل و زوج

برداشت اول

بنابر یک دیدگاه، آنچه از قرآن کریم و روایات برداشت می‌شود این است که واژه بعل در اصطلاح امور خانواده با زوج متفاوت است! زمانی به زوج، بعل گفته می‌شود که با همسرش رابطه جنسی نداشته باشد، یا به‌جهت کهولت سنّ و ناتوانی جنسی یا به‌خاطر موانعی مثل ایام عادت و عده.

این برداشت، زوج را أخصّ از بعل می‌داند و منحصر به شوهری می‌داند که توان و تمکّن از رابطۀ جنسی را داشته باشد.

استعمال بعل در آیات

واژه بعل یک مرتبه در سوره صافات به‌معنای بت به‌کار رفته است و شش مرتبه در چهار آیه به معنای شوهر استفاده شده است.

«وَ إِنِ امْرَأَةٌ خافَتْ مِنْ بَعْلِها نُشُوزاً أَوْ إِعْراضاً فَلا جُناحَ عَلَيْهِما أَنْ يُصْلِحا بَيْنَهُما صُلْحاً وَ الصُّلْحُ خَيْرٌ وَ أُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَ إِنْ تُحْسِنُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبيراً» نساء۴، آیه۱۲۸

اگر زنی نشانه‌های ناسازگاری یا بی‌مهری در شوهرش ببیند، بد نیست که با کوتاه‌آمدن از بعضی حقوق خود، با شوهرش به‌خوبی سازش کند؛ چون‌که به‌هرحال، صلح بهتر از اختلاف و جدایی است. بماند که خودخواهی و تنگ‌نظری در وجودِ انسان‌ها، مانع گذشت و بزرگواری‌شان می‌شود! البته اگر با بانوانتان خوش‌رفتاری کنید و مراقب رفتارتان باشید، خدا از این رفتارتان آگاه است.

نشوز و روی‌گردانیِ مرد ملازم با ارتباط‌نداشتن و نداشتن رابطۀ جنسی با همسرش می‌باشد.

«قالَتْ يا وَيْلَتى‏ أَ أَلِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ وَ هذا بَعْلي‏ شَيْخاً إِنَّ هذا لَشَيْ‏ءٌ عَجيبٌ» هود۱۱، آیه۷۲

ساره گفت: «ای وای من! مگر می‌شود بچه بزایم؟ آخر، خودم و شوهرم هر دو پیر شده‌ایم! واقعاً که این، چیز عجیبی است!»

در اینجا همسر حضرت ابراهیم واژۀ بعل را برای زمان پیریِ ایشان استفاده کرد.

«وَ الْمُطَلَّقاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ وَ لا يَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ يَكْتُمْنَ ما خَلَقَ اللَّهُ في‏ أَرْحامِهِنَّ إِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ في‏ ذلِكَ إِنْ أَرادُوا إِصْلاحاً وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ وَ اللَّهُ عَزيزٌ حَكيمٌ» بقره۲، آیه۲۲۸

(زنانِ طلاق‌داده‌شده باید تا سه بار پاکی، از ازدواج خودداری کنند و اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارند، نباید حاملگی‌شان را مخفی کنند. اگر شوهرانشان قصد ازسرگیریِ زندگی را دارند، در مدت این سه پاکی می‌توانند آنان را برگردانند. زنان در برابر وظایفی که به‌عهده دارند، حقوق شایسته‌ای هم دارند؛ البته مدیریت خانواده با مرد خانه است. خدا شکست‌ناپذیرِ کاردرست است.)

در این آیه در مدت‌زمان بین طلاق و پایان عده برای شوهر از واژۀ بعل استفاده شده است. ویژگیِ این مدت این است که در عین حالی که زن نمی‌تواند با مرد دیگری ازدواج کند، مرد نمی‌تواند با او جماع داشته باشد؛ زیرا نکاح با او رجوع حساب شده و باعث برگشت علقۀ زوجیت می‌شود.

«وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا يُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُيُوبِهِنَّ وَ لا يُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ أَوْ آباءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنائِهِنَّ أَوْ أَبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ…» نور۲۴، آیه۳۱

به بانوان باایمان هم دستور بده چشم‌چرانی نکنند و اندام جنسی‌شان را از نگاه دیگران بپوشانند و جز آنچه به‌خودیِ‌خود پیداست، زیور و آرایش خودشان را به‌نمایش نگذارند و با روسری‌ها و مقنعه‌هایشان گردن خود را هم بپوشانند. زیور و آرایش خودشان را هم به‌نمایش نگذارند، مگر برای این افراد: شوهرهایشان، پدرهایشان، پدرشوهرهایشان، پسرهایشان، پسرهای شوهرانشان…

با توجه به اینکه رعایت هیچ‌گونه پوششی برای زن در برابر شوهرش لازم نیست، چه‌بسا مراد از بعل در اینجا، همان شوهر در زمان عده باشد؛ زیرا اگر مراد از بعل، زوج باشد، حکمش ابهامی ندارد تا بیانش ضروری باشد! اما پوشش در مدت عده جای طرح دارد.

استعمال زوج در آیات

مادۀ «زوج» از نظر لفظی، ۸۱ بار در ۷۲ آیه قرآن ذکر شده که ۷۶ مرتبه در ساختار اسمی و ۵ مرتبه در ساختار فعلی باب تفعیل است.

اما از نظر معنوی، در ۵ معنی به‌کار رفته است.

• زوج به‌معنای مرد، مانند بقره۲، آیه۲۳۲
• زوج به‌معنای زن، مانند بقره۲، آیه۲۳۴
• زوج به‌معنی همسر (اعمّ از مرد و زن) مانند فرقان۲۵، آیه۷۴
• زوج به‌معنای همراه و دستیار، مانند صافات، آیه۲۲؛ یس، آیه۳۶و۵۶؛ واقعه، آیه۷
• زوج به‌معنای همانند و هم‌شکل، مانند ص، آیه۵۸؛ ذاریات، آیه۴۹

به‌تبعِ معانی مختلفی که «زوج» داراست، معنای واژۀ ازدواج و تزویج نیز متفاوت خواهد بود و لزوماً به‌معنای همسری و زناشویی نمی‌باشد.

در ادامه به‌تناسب بحث تفاوت‌های زوج و بعل به چند آیه اشاره می‌کنیم:

«فَإِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّى تَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ…» بقره۲، آیه۲۳۰

اگر مردی خانمش را سه مرتبه طلاق داد، دیگر حقّ ندارد با او ازدواج کند مگر اینکه مرد دیگری با او نکاح کند. در اینجا خداوند از واژۀ بعل استفاده نکرده است؛ زیرا بنابر معنایی که گفتیم، «بعل» با «تنکح» ناسازگار است.

«وَ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ يَنْكِحْنَ أَزْواجَهُنَّ إِذا تَراضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ…» بقره۲، آیه۲۳۲

در این آیه نیز نکاح با زوج استعمال شده است.

«وَ الَّذينَ يَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيَّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقينَ إِماماً» فرقان۲۵، آیه۷۴

در این آیه از واژۀ زوج استفاده شده است؛ زیرا زوج است که نطفه دارد و قابلیت تکثیر نسل در او هست. البته زوج در این آیه اعمّ از زن و مرد است.

«وَ الَّذينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ. إِلاَّ عَلى‏ أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومينَ» معارج۷۰، آیه۲۹و۳۰

این آیه نیز زوج را قرین مسئلۀ حفظ فرج آورده است که به حالت مباشرت زوج اشاره دارد.

برداشت دوم

از آیاتی که به زوجیّت بین انسان‌ها اشاره دارند، می‌توان برداشت کرد که قرآن کریم برای تحقّق زوجیّت سه مؤلفه را شرط می‌داند: ۱. سکونت و اقتران؛ ۲. هم‌دلی و مهربانی؛ ۳. تولید مثل. و در مواردی که حتی یکی از این پارامترها وجود نداشته، قرآن برای مرد از واژۀ بعل و برای زن از واژۀ امرئة استفاده کرده است.

این نظرگاه رابطۀ بعل و زوج را تباین می‌داند، به این معنی که اگر بعلی شاخصه‌های زوجیّت را داشته باشد، زوج خواهد بود وگرنه، خیر.

کاربرد واژه امرئه و بعل در قرآن

در آیات کریمه قرآن واژه امرئه ۲۳ بار به‌معنای جنس مؤنث، و در سایر موارد به‌معنای زن و همسر آمده است!

دقت در این آیات ما را به این نتیجه می‌رساند که قرآن در مواردی که مؤلفه‌های مهر و سکون وجود نداشته است، به‌جای «زوجه» از کلمه «امرئه» و «نساء» بهره برده است؛ مانند: همسر فرعون، همسر عزیز مصر، همسر نوح، همسر لوط، همسر ابولهب. و نیز اگر فلسفه ازدواج (تولید مثل) از بین رفته باشد؛ مانند آل‌عمران، آیه۳۵و۴۰؛ مریم، آیه۵و۸؛ هود، آیه۷۱؛ ذاریات، آیه۲۹ و هنگامی که سخن از بازگشت این شاخصه مطرح است، از واژۀ زوج استفاده می‌شود: «و أصلحنا له زوجه».

در آیات طلاق و ظهار نیز، نسبت به طرف مقابلِ کسی که علقۀ محبت را بریده است از واژۀ زوج استفاده نشده است.

برداشت سوم

بعل به مردی اطلاق می‌شود که نفقات اربعۀ زن را تأمین کند. نفقه‌های چهارگانه عبارت‌اند از:

• نفقه جسمی (خوراک، پوشاک، مسکن)
• نفقه جسدی (نیازهای جنسی)
• نفقه عاطفی (مهر و محبت)
• نفقه معنوی (دین‌داری)

این دیدگاه بعل را اخصّ از زوج می‌انگارد، بدین معنی که همۀ همسران زوج‌اند، اما چه کم زوجی که بعل نیز باشد.

تفسیر روایت «جهاد المرأة حسن التبعل»

بنابر برداشت نخست، معنای حدیث «جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ» این می‌شود: جهاد زن به این است که حتی در زمانی که شوهر، نیازهای جنسی او را تأمین نمی‌کند، باز هم خوب شوهرداری کند.

بنابر برداشت دوم، معنای حدیث «جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ» این می‌شود: جهاد زن به این است که حتی در صورتی که شوهرش بدخُلقی می‌کند، آرامش او را برهم می‌زند، نیاز جنسی‌اش را تأمین نمی‌کند، باز هم به‌وسیلۀ خوب شوهرداری کردن زمینه‌ساز اصلاح او شود.

بنابر برداشت سوم، معنای حدیث «جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ» این می‌شود: جهاد زن به این است که با بعل خود به‌خوبی رفتار کند. یعنی پیش از اینکه از زن خواسته شود با شوهرت خوب برخورد کن، از مرد خواسته شده که بعل باش.

یعنی ابتدا باید مرد نفقات چهارگانۀ همسر خود را تأمین کند تا وظیفۀ حسن‌التبعّل بر عهدۀ زن قرار گیرد.

مصطفی فهمی، پروین بهارزاده، علیرضا هزار و…