فهرست مطالب
چرا مراجع تقلید در ثبوت ماه رمضان و عید فطر اختلاف دارند؟
این سؤالی است که در ذهن بسیاری از ما وجود دارد که واقعاً چرا باید در ثبوت ماه رمضان این‌قدر اختلافات وجود داشته باشد! مخصوصاً در ماه رمضان این پرسش بیشتر شنیده می‌شود!
در این نوشته از سایت درر تصمیم داریم به‌طور شفاف و ساده به پاسخ این سؤال بپردازیم.
علل و عوامل اختلاف
چند نکته باعث اختلاف فتوای مراجع تقلید در مسئله رؤیت هلال و ثبوت ماه رمضان و سایر ماه‌های قمری می‌شود که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
- رؤیت با چشم مسلح یا عادی
- برخی مراجع تقلید (مانند آیات عظام فاضل و بهجت و رهبری) اصل رؤیت را ملاک قرار داده و فرقی نمی‌گذارند بین اینکه با چشم عادی دیده شود یا با دوربین و تلسکوپ و چشم مسلح؛
- اما مبنای فقهی مشهور فقها این است که رؤیت قمر معتبر است و برای ثبوت ماه رمضان باید ماه با چشم عادی دیده شود و اگر با تلسکوپ یا دوربین دیده شود، نشانه اول ماه نمی‌باشد؛ ازاین‌رو گروه‌های استهلال پس از پیداکردن مکان ماه به‌وسیله دوربین، تلاش می‌کنند تا با چشم عادی آن را ببینند و اگر دیده نشد، اول ماه را ثابت نمی‌دانند.
- شرط‌بودن یا نبودن اتحاد افق
- برخی مراجع مانند آیات عظام سیستانی، رهبری، مکارم، اتحاد افق را شرط می‌دانند و قائل به این هستند که اگر ماه در شهر «الف» دیده شد، به‌شرطی برای شهر «ب» کفایت می‌کند که این دو هم‌افق باشند؛
- اما برخی مانند آیات عظام خویی، وحید، صافی، فاضل، شرط ندانسته و می‌فرمایند: همین‌که دو شهر در مقدار یا بیشتر از شب با یکدیگر مشترک باشند، ثبوت ماه در یکی، برای شهر دیگر نیز کافی است.
- حکم حاکم شرع
- برخی مراجع تقلید برای ثبوت اول ماه، حکم حاکم را نیز قبول دارند، یعنی اگر «مجتهد جامع الشرایط» نسبت به ثبوت ماه رمضان حکم صادر کند، بر همه مقلدین و نیز بر سایر مجتهدین لازم است از حکم او تبعیت کنند.
- اما برخی مانند آیات عظام سیستانی و وحید خراسانی حکم حاکم را جزو راه‌های ثبوت ماه رمضان و سایر ماه‌ها نمی‌دانند.
- علاوه بر اینکه حکم به‌معنای انشاء یک دستور (به صیغۀ حَکَمْتُ و شبهه) در موضوعات جزئی مانند ثبوت هلال و تعیین ولیّ و متولیّ می‌باشد و در این زمان هیچ‌یک از مراجع «حکم» صادر نمی‌کنند؛ بلکه صرفاً «اعلان» می‌کنند که برای ما ثابت شده یا نشده است.
پس در نتیجه باید گفت:
- گاهی ماه فقط با چشم مسلح دیده می‌شود و در نتیجه اول ماه برای مقلدین مراجعی که چشم مسلح را معتبر نمی‌دانند، ثابت نمی‌شود؛
- چنانچه گاهی ماه با چشم عادی در عراق دیده می‌شود؛ اما با توجه به اینکه در ایران دیده نشده، اول ماه برای مقلدین مراجعی که اتحاد افق را شرط می‌دانند ثابت نمی‌شود؛
- حتی ممکن است اول ماه برای شهری مانند اهواز ثابت شود؛ اما به‌دلیل هم‌افق‌نبودن با مشهد، برای مشهدی‌ها ثابت نشود؛
- خلاصه این‌گونه نیست که اگر اول ماه برای یک کشور یا یک شهر یا یک مرجع تقلید ثابت شد، برای سایر شهرها و مقلدین نیز ثابت شود.
- و انتظار اینکه هیچ‌گاه دربارۀ عید فطر در سراسر ایران اختلافی پیش نیاید مانند توقع این است که مثلاً اذان ظهر در همۀ کشور یک‌زمان گفته شود!
می‌دانیم که ماه چنانچه به دور زمین می‌چرخد، به دور خود نیز می‌چرخد؛ اما نکته‌ای که وجود دارد این است که پیوسته یک روی ماه به‌سمت کره زمین است و ما همیشه یک طرف آن را دیده و هیچ‌گاه پشت ماه را نمی‌بینیم. (تصویر سمت چپ)
البته نوسانات مختصری که در کیفیت حرکت ماه وجود دارد، باعث رُخ‌گَرد شده و در نتیجه ۴۱% از روی ماه همیشه دیده شده و ۴۱% پشت ماه هرگز دیده نمی‌شود و ۱۸% از اطراف آن به تناوب دیده می‌شود.
و می‌دانیم که ماه‌های قمری همواره ۲۹ یا ۳۰ روزه هستند و امکان دارد که ماه‌های قمری تا ۳ ماه پشت سر هم، ۲۹ روزه و تا ۴ ماه پیاپی، ۳۰ روزه باشند. و معیار شرعی برای آغاز ماه قمری، تحقق «هلال» است و هلال عبارت است از: بازتابِ قابل رؤیتِ نور خورشید از لبۀ ماه.
حضرت آیت‌الله سیستانی رؤیت با چشم مسلّح را نپذیرفته و آن را ملاک برای آغاز ماه جدید نمی‌دانند. طبق نظر ایشان، رؤیت هلال «طریقیت» دارد به این معنی که هلال، قابلیت رؤیت با چشم عادی را داشته باشد. و بعبارة اخری: رؤیت فعلی موضوعیت ندارد و رؤیت تقدیری (مانند فرض ابر و غبار) کافی است.
ازاین‌رو در أسئلة حول رؤیة الهلال می‌فرمایند: «إنّ المستفاد من الأدلّة الشرعیّة، کون العبرة في بدایة الشهر القمريّ بظهور الهلال علی الأفق، بنحو قابل للرؤیة بالعین المجرّدة لو لا الغیم و نحوه من الموانع الخارجیّة. فلا تکفي ولادة الهلال و کونه موجوداً علی الأفق و لکن بنحو غیر قابل للرؤیة مطلقاً أو بنحو غیر قابل للرؤیة إلّا بالأدوات المقرّبة و الرصد المرکّز». منبع: وبلاگ آسمان۲۵
رؤیت هلال یک مسئله مصداقی است
رؤیت هلال و ثبوت ماه رمضان یک مسئله مصداقی است و ربطی به مرجع تقلید ندارد. وظیفه مراجع تقلید فقط استخراج و بیان حکم شرعی است و تشخیص مصداق بر عهده مکلف می‌باشد؛ مثلاً مجتهد می‌فرماید: «خوردن شراب حرام است» و تشخیص اینکه این مایع شراب است یا شربت بر عهده خود مکلف می‌باشد.
در مسئله رؤیت هلال نیز مجتهد مبنای علمی‌اش را بیان می‌کند که هرگاه قَمَر با این ویژگی‌ها دیده شد، اول ماه ثابت می‌شود؛ لذا اگر شخصی خودش استهلال کرد و ماه را دید، می‌بایست به یقین خودش عمل کند.
و به‌عبارت دیگه: یک «حکم» داریم و یک «موضوع». در حکم باید تابع مرجع تقلیدمون باشیم؛ اما در موضوع باید تابع علم خودمون باشیم. کیفیت رؤیت (و اینکه باید با چشم عادی یا مسلح دیده بشود و اینکه آیا اتحاد در افق شرط است یا خیر)، حکم است و در این بخش تابع مرجع تقلید خود هستیم؛ اما اینکه در منطقه ما ماه دیده شده است یا خیر، یک موضوع شرعی است که ارتباطی به مرجع تقلید ندارد.
و اینکه سایت یا دفاتر مراجع تقلید رؤیت یا عدم‌رؤیت هلال را گزارش می‌دهند، از باب کارراه‌اندازی است؛ لذا ممکن است مرجع تقلید بفرماید اول ماه برای من ثابت نشده؛ ولی برای مکلف یقین به رؤیت (بر اساس مبنای مجتهد) حاصل شده باشد، پس باید به یقین خودش عمل کند.
نکته: جدا از اختلاف مبانی فقهی، حتی اگر یک مرجع تقلید، مثلاً رهبری وجود داشته باشد، بازهم امکان دارد ماه رمضان یا عیذ فطر برای برخی از نقاط ایران ثابت شود و برای برخی نقاط دیگر ثابت نشود.
پرسش و پاسخ دربارۀ اختلافات ثبوت ماه رمضان
وقتی ثبوت ماه رمضان مختلف می‌شود، وظیفه ما چیست؟
هر مکلفی وظیفه دارد که بر اساس فتوای مرجع تقلیدی که اعلم تشخیص داده عمل کند.
در روز اول ماه رمضان روزه بگیریم یا خیر؟
هر روزی که بنابر فتوای مجتهد من اول ماه رمضان ثابت شد، آن روز را روزه می‌گیرم و اگر ثابت نشد، یا روزه نمی‌گیرم یا اگر روزه قضا دارم، نیت روزه قضا می‌کنم و اگر ندارم، نیت روزه مستحبی می‌کنم.
در شب‌های احیا چه کنیم؟ کدام شب را احیا بگیریم؟!
در شب‌های احیا نیز هر شخصی می‌تواند شب «نوزدهم و بیست‌ویکم و بیست‌وسوم» را بر اساس فتوای مرجع تقلید خود احیا بگیرد؛ البته در سال‌هایی که ابتدای ماه رمضان با اختلاف مواجه می‌شود، بهتر است انسان احتیاط کرده و شش شب را احیا بگیرد.
برای عید فطر و نماز عید و فطریه چه کنیم؟
عید فطر را نیز هر شخصی می‌تواند بر اساس فتوای مرجع خود عمل کرده و هر روزی که عید فطر برایش ثابت شد، روزه‌گرفتن حرام و پرداخت فطریه واجب می‌شود.
اگر عید از نظر مجتهد من ثابت نشد، روزه می‌گیرم و برفرض که در طول روز به من خبر رسید که از نظر مرجع تقلید من نیز عید ثابت شده است، از همان لحظه از نیت روزه صرف‌نظر می‌کنم.
گرچه اگر عید فطر بر اساس فتوای مجتهد «الف» ثابت شد و بر اساس فتوای مجتهد «ب» ثابت نشد، خوب است از باب احتیاط مقلدین مجتهد «ب» نیز ۲۲ کیلومتر بیرون شهر رفته و روزه خود را باز کنند و بعداً قضای آن را به‌جا آورند. البته دقت دارید که در آن روز فطریه را نمی‌توانند پرداخت کنند.
مسئله به‌همین راحتی است، نمی‌دانم چرا بعضی افراد خیلی سخت می‌گیرند!
آیا می‌توانم مرجع تقلیدم را عوض کنم؟
در لابه‌لای همین پیچ‌وخم‌ها عده‌ای تمایل دارند که مرجع خود را در این یک مسئله یا در این یک ماه یا برای همیشه عوض کنند (همانند کسانی که به‌جهت آسان‌بودن فتاوای مجتهدی دیگر، تصمیم به تعویض مجتهد می‌گیرند)؛ اما باید در پاسخ به این عزیزان عرض کنم:
انسان زمانی می‌تواند مرجع تقلیدش را تغییر دهد که مجتهد دیگری را اعلم از مرجع تقلید خود تشخیص بدهد و اینکه فتوای مرجع تقلیدم سخت باشد یا دلپسند و خوشایند من نباشد یا به‌جهت متفاوت‌بودن در ثبوت ماه رمضان و… مجوز عوض‌کردن مرجع تقلید نمی‌باشد و باید هر شخصی بر اساس ملاک صحیح انتخاب مرجع تقلید گام برداشته تا بین خود و خدای خویش حجت داشته باشد.
چرا این اختلاف در ماه‌های دیگر وجود ندارد؟
این اختلاف به ثبوت ماه رمضان اختصاص ندارد و مربوط به ابتدای همۀ ماه‌های قمری است؛ اما با توجه به اینکه در ماه‌های دیگر تکلیفِ واجبی وجود ندارد، به این حدّ روی آن دقت نمی‌شود. البته:
- برنامه استهلال در دوازده ماه سال برقرار است و مؤسسات نجومی اخبار آن را اعلام می‌کنند؛ به‌عنوان نمونه می‌توانید به سایت Nojumi.org وابسته به دفتر آیت‌الله سیستانی مراجعه کنید؛
- اگر شخصی مثلاً نذر کند روز سیزدهم رجب روزه بگیرد، لازم است ابتدای ماه رجب استهلال کند یا تحقیق و پرس‌وجو کند تا بیابد که آیا بر اساس فتوای مرجع تقلیدش ماه ثابت شده است یا خیر؛
- علاوه بر اینکه برای انجام دقیق اعمال مستحبی و آداب اسلامی نیز خوب است انسان هر ماه استهلال داشته باشد؛ مانند:
- اعمال ایام البیض (سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم ماه رجب و شعبان و رمضان)؛
- اعمال ام‌داود در نیمه ماه رجب؛
- اعمال مختص شب سوم و نیمه ماه شعبان؛
- تشخیص ایام محاق و شب نیمه ماه که آمیزش در آنها نامطلوب است؛
- تشخیص هفدهم و نوزدهم و بیست‌ویکم که برای حجامت مطلوب است؛
- و صدها دستور دینی که بر اساس ماه‌های قمری تنظیم شده است.
- بله در ولادت و شهادت ائمه اطهار(علیهم‌السلام) اصل تعظیم و احیای شعائر است و به‌نظر می‌رسد که ایجاد دوگانگی در گرفتن مجالس پسندیده نباشد.
نمودار اختلاف فتوای مراجع در بحث رؤیت هلال
فتوای مراجع تقلید دربارۀ برای ثبوت هلال
- باید ماه با چشم غیر مسلّح دیده شود.
- اتحاد افق شرط است. سیستانی، شبیری، مکارم
- اتحاد افق شرط نیست:
- اشتراک در بخشی از شب کافی است. خویی، تبریزی
- اشتراک در بیشتر شب لازم است. وحید
- باید ماه با چشم عادی یا مسلح دیده شود.
- اتحاد افق شرط است. خامنه‌ای
- اتحاد افق شرط نیست. فاضل
ملاک هم‌افق‌بودن دو شهر
هم‌افق‌بودنِ دو شهر، ملاک ثابتی ندارد؛ بلکه ممکن است دو شهر در یک ماه هم‌افق بوده ولی در ماه بعد هم‌افق نباشند! ولی می‌توان این معیار غالبی را ارائه داد که:
اگر در شهر شرقی دیده شود، چنانچه شهر غربی در خطّ عرض جغرافیایی بیش از دو درجه فاصله نداشته باشد در ثبوت ماه رمضان برای شهر غربی نیز کافی است.
مثلاً رؤیت در مشهد برای نیشابور، سبزوار، تهران، قزوین، سقز و سردشت کافی است.
اختلاف در عید فطر در زمان معصومین
در عصر ائمه معصومین نیز این اختلافات وجود داشته و گاهی افراد یک شهر روزه می‌گرفته‌اند و شیعیان شهرهای اطراف مراسم عید فطر را به‌جا می‌آورده‌اند و هیچ اصطکاکی در جامعه اسلامی به‌وجود نمی‌آمده است.
اما امروزه که رسانه‌ها به‌صورت آنلاین اطلاع‌رسانی می‌کنند، با توجه به آگاهی کمتری که از مبانی فقهی و نجومی در جامعه وجود دارد، مسئله رؤیت هلال تبدیل به یک مسئله بغرنج و هنجارشکن شده است!
بلکه این اختلاف در ثبوت هلال و ثبوت ماه رمضان در زمان حکومت حضرت حجت(عج) نیز وجود خواهد داشت و عید فطر یک روز برای یک منطقه و روز دیگر برای سایر مناطق ثابت خواهد بود. البته با این تفاوت که در آن دولت کریمه، اختلافات مبنایی دیگر وجود ندارد. اللهم أدرک بنا قیامه و أشهدنا أیّامه
۰ دیدگاه