فضیلت قرآن
تصریحات زیادی در زمینه فضیلت قرآن و تدبر در آن و لزوم چنگزدن به آن در هجوم تندبادها و فتنهها داریم:
قرآن
کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْباب. ص۳۸، ۲۹
إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَهْدی لِلَّتی هِیَ أَقْوَم. اسراء۱۷، ۹
لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً (فروتن و شکافته) مِنْ خَشْیَهِ اللَّه. حشر۵۹، ۲۱
احادیث
پیامبر اکرم ص: … فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْکُمُ الْفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ مَاحِلٌ مُصَدَّقٌ (شکایتکننده تصدیقشده) وَ مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَى الْجَنَّهِ وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَى النَّارِ وَ هُوَ الدَّلِیلُ یَدُلُّ عَلَى خَیْرِ سَبِیل … الکافی ج۲ ص۵۹۸؛ کتاب فضل القرآن ۱۱روایت
امیرالمؤمنین ع: … وَ اعْلَمُوا أَنَّ هَذَا الْقُرْآنَ هُوَ النَّاصِحُ الَّذِی لَا یَغُشُّ وَ الْهَادِی الَّذِی لَا یُضِلُّ وَ الْمُحَدِّثُ الَّذِی لَا یَکْذِبُ وَ مَا جَالَسَ هَذَا الْقُرْآنَ أَحَدٌ إِلَّا قَامَ عَنْهُ بِزِیَادَهٍ أَوْ نُقْصَانٍ زِیَادَهٍ فِی هُدًى أَوْ نُقْصَانٍ مِنْ عَمًى وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَیْسَ عَلَى أَحَدٍ بَعْدَ الْقُرْآنِ مِنْ فَاقَهٍ وَ لَا لِأَحَدٍ قَبْلَ الْقُرْآنِ مِنْ غِنًى فَاسْتَشْفُوهُ مِنْ أَدْوَائِکُمْ وَ اسْتَعِینُوا بِهِ عَلَى لَأْوَائِکُمْ (از آن برای دردهایتان، بهبود و برای سختیها، یاری بجویید) فَإِنَّ فِیهِ شِفَاءً مِنْ أَکْبَرِ الدَّاءِ وَ هُوَ الْکُفْرُ وَ النِّفَاقُ وَ الْغَیُّ وَ الضَّلَال … . وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یَعِظْ أَحَداً بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ فَإِنَّهُ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِینُ وَ سَبَبُهُ الْأَمِینُ وَ فِیهِ رَبِیعُ الْقَلْبِ وَ یَنَابِیعُ الْعِلْمِ وَ مَا لِلْقَلْبِ جِلَاءٌ غَیْرُه … نهج البلاغه خ۱۷۶
تازگی قرآن در هر زمان
إِنَّ رَجُلًا سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع مَا بَالُ الْقُرْآنِ لَا یَزْدَادُ عِنْدَ/علی النَّشْرِ وَ الدِّرَاسَهِ إِلَّا غَضَاضَهً (شادابی)؟ فَقَالَ: لِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یُنْزِلْهُ لِزَمَانٍ دُونَ زَمَانٍ وَ لَا لِنَاسٍ دُونَ نَاسٍ فَهُوَ فِی کُلِّ زَمَانٍ جَدِیدٌ وَ عِنْدَ کُلِّ قَوْمٍ غَضٌّ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ. عیون اخبارالرضا ع ج۲ ص۸۷
فضیلت نگاهکردن به قرآن
اسحاق بن عمار: به امام صادق ع: جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی أَحْفَظُ الْقُرْآنَ عَلَى ظَهْرِ قَلْبِی فَأَقْرَؤُهُ عَلَى ظَهْرِ قَلْبِی أَفْضَلُ أَوْ أَنْظُرُ فِی الْمُصْحَفِ قَالَ فَقَالَ لِی بَلِ اقْرَأْهُ وَ انْظُرْ فِی الْمُصْحَفِ فَهُوَ أَفْضَلُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ النَّظَرَ فِی الْمُصْحَفِ عِبَادَهٌ. الکافی ج۲، ص۶۱۳ باب قرائه القرآن فی المصحف
مهیمن و نگاهبانبودن قرآن
وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْه … مائده۵، ۴۸
ای: مهیمنا علی کل کتاب انزلته. ر.ک: صحیفه سجادیه، دعای ختم قرآن/ بحار ج۹، ص۲۹۲
حجیت ظواهر قرآن
خطابات قرآنی بر دو قسم است:
۱. خطابات عمومی که برای عموم مردم قابل فهم است و در دستور به مراجعه به قرآن، مراد، همین خطابات است.
پیامبر: .. فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْکُمُ الْفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ … کافی، ج۲، ص۵۹۸
۲. خطابات ویژه که فهم آن مخصوص پیامبر و اهل بیت علیهمالسلام است.
امام صادق علیهالسلام به ابوحنیفه: .. أَنْتَ فَقِیهُ أَهْلِ الْعِرَاقِ قَالَ نَعَمْ قَالَ فَبِمَا تُفْتِیهِمْ قَالَ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّهِ نَبِیِّهِ ص، قَالَ: یَا أَبَا حَنِیفَهَ تَعْرِفُ کِتَابَ اللَّهِ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ وَ تَعْرِفُ النَّاسِخَ وَ الْمَنْسُوخَ؟ قَالَ نَعَمْ، قَالَ: یَا أَبَا حَنِیفَهَ لَقَدِ ادَّعَیْتَ عِلْماً وَیْلَکَ مَا جَعَلَ اللَّهُ ذَلِکَ إِلَّا عِنْدَ أَهْلِ الْکِتَابِ الَّذِینَ أُنْزِلَ عَلَیْهِمْ، وَیْلَکَ وَ لَا هُوَ إِلَّا عِنْدَ الْخَاصِّ مِنْ ذُرِّیَّهِ نَبِیِّنَا ص، مَا وَرَّثَکَ اللَّهُ مِنْ کِتَابِهِ حَرْفاً فَإِنْ کُنْتَ کَمَا تَقُولُ وَ لَسْتَ کَمَا تَقُولُ فَأَخْبِرْنِی … علل الشرایع، ج۱، ص۸۹
محکم و متشابه
هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَهِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْویلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ. آلعمران۳، آیه۷
اِحکام و تشابه، از ویژگی الفاظ و دلالتهاست نه معانی و مدالیل. لذا ایمان به مفاد آن ضروری میباشد.
.. وَ فِیهِ مُحْکَمٌ وَ مُتَشَابِه؛ فَأَمَّا الْمُحْکَمُ فَیُؤْمَنُ بِهِ وَ یُعْمَلُ بِهِ [وَ یُدَبَّرُ بِهِ] وَ أَمَّا الْمُتَشَابِهُ فَیُؤْمَنُ بِهِ وَ لَا یُعْمَلُ بِه…
متشابه، یعنی لفظی دارای دو یا چند وجه است و مراد از آن لفظ در ضمن این جمله، معین نشده است؛ مانند: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَهٌ × إِلى رَبِّها ناظِرَهٌ. قیامت۷۵، آیه۲۲و۲۳
و با ارجاع متشابهات به محکمات، آیات متشابه تفسیر نمیشوند، بلکه ظهور ابتدایی آیه متشابه، رفع میشود. و برای تفسیر و توضیح آیات متشابه، تنها باید از مجاری وحی استفاده نمود.
امام رضا علیهالسلام: مَنْ رَدَّ مُتَشَابِهَ الْقُرْآنِ إِلَى مُحْکَمِهِ هُدِیَ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ ثُمَّ قَالَ إِنَّ فِی أَخْبَارِنَا مُتَشَابِهاً کَمُتَشَابِهِ الْقُرْآنِ وَ مُحْکَماً کَمُحْکَمِ الْقُرْآنِ فَرُدُّوا مُتَشَابِهَهَا إِلَى مُحْکَمِهَا وَ لَا تَتَّبِعُوا مُتَشَابِهَهَا دُونَ مُحْکَمِهَا فَتَضِلُّوا. عیون
المیزان: مراد از تشابه اینست که آیه بهگونهای باشد که به صرف شنیدن، مرادش برای شنونده ظاهر نباشد، و آیه متشابه بهواسطه آیه محکم، محکم میشود؛ مانند آیه الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى که با رجوع به آیه لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ، روشن میشود که مرادش، تسلط بر ملک و احاطه بر خلق است.
نسخ و بداء
نسخ
نسخ: ازبینبردن چیزی و جایگزینکردن چیز دیگر.
ما نَنْسَخْ مِنْ آیَهٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ. بقره۲، آیه۱۰۶
قوم یهود، قایل به استحاله نسخ بودند و قرآن در مقام نکوهش آنها میفرماید: وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَهٌ غُلَّتْ أَیْدیهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتان… مائده۵، آیه۶۴ – راجع مناظره امام رضا علیهالسلام با سلیمان مَروَزی (متکلم خراسان) عیون، ج۱، ص۱۷۹
نسخ و مشیت ازلی
قیل: نسخ و تبدیل آیات، مستند به مشیت ازلی الهی است و لذا عبارت است از ابراز زوال و اعلام گذشت زمان آیه منسوخ. پس آیه ناسخ، چیزی را ایجاد میکند که از ازل طبق مشیت الهی، ثابت بوده است.
قلت: این نظریه، عین التزام به عقیده یهود است که مبتنی بر عینیت مشیت الهی با علم اوست و اینکه همه چیز ازلاً متعلق مشیت الهی قرار گرفته است. در حالی که ادله دالّ بر امتناع ازلیبودن مشیّت الهی است و گویای این نکته که مشیت، همان فعل و علم حادث اوست.
همینطور که نسخ در احکام یک شریعت ممکن است، نسخ احکام یک شریعت توسط شریعت دیگر نیز جایز است. و در نسخ احکام، گذشت دوره امتثال حکم سابق، لازم نیست.
بداء
بداء: پیدایش رأی.
یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ. رعد۱۳، آیه۳۹
خداوند متعال حکیم است و مشیت او همواره بر افعال حکیمانه تعلق میگیرد؛ ولی در عین حالی که مشیتش مستند به علم و قدرت و حکمت است، هیچگونه ایجابی بر او وجود ندارد و در هر مرحله از مشیت، اراده، قدر و قضا، میتواند مشیت قبلی را با مشیت دوم بردارد، و این معنای بدا میباشد.
منبع: محمدباقر ملکی میانجی؛ نگاهی به علوم قرآنی
(اقتباس از مناهج البیان توسط: علینقی خدایاری)